Grijsverloopfilters in de praktijk

Vaste bezoekers van de site kennen mijn voorkeur voor het gebruik van grijsverloopfilters om het dynamisch bereik van een foto zo te beperken dat zowel de lucht als het landschap goed belicht worden op de foto. Ondanks de mogelijkheden om foto’s met verschillende belichtingen te maken en samen te voegen in nabewerking (HDR) of achteraf een grijsverloopfilter via nabewerking toe te voegen, geven de filters mij toch nog steeds het meest natuurlijke en snelste resultaat.

Door gebruik te maken van grijsverloopfilters kun je, zelfs met tegenlicht zoals hier, er voor zorgen dat je zowel de zon als de voorgrond goed belicht zodat je alle details kunt zien – Canon EOS 5DmkII, 24mm (24-105mm), 0,3s op f/11, ISO 100

Het gebruik van filters levert veel vragen op. Het is niet zo eenvoudig als de camera richten, afdrukken en klaar, er is iets meer werk vereist. Hoe sterk moet het filter zijn waarmee je fotografeert, hoe deze het beste te plaatsen, hoe om te gaan met verticale elementen, etc. In dit artikel probeer ik op deze vragen antwoord te geven.

Introductie grijsverloopfilters

Voor de mensen die niet bekend zijn met grijsverloopfilters (lees ook dit artikel) eerst een korte introductie over dit type filters.

Grijsverloopfilters (in het Engels vaak aangeduid met ND Grad filters) zijn filters van kunsthars die aan de bovenkant (of onderkant afhankelijk van hoe je ze draait) donker en aan de onderkant doorzichtig zijn. Het donkere deel houdt een deel van het licht tegen en komt in verschillende sterktes.

Links zonder en rechts met grijsverloopfilter

Deze filters gebruik je voornamelijk bij landschapsfotografie en dienen ervoor om het contrastverschil tussen de lichte en donkere delen van de foto zo te verkleinen dat alle lichttonen goed op de camera sensor worden vastgelegd. Dit is met name van belang als je te maken hebt met een groot contrastverschil tijdens zonsopkomst of zonsondergang.

Het menselijk oog kan een veel groter verschil tussen licht en donker zien dan de camera, als het contrast te groot is moeten we de camera sensor helpen om te voorkomen dat de lucht volledig wit wordt of het landschap veel te donker. We willen de lucht en het landschap met elkaar in balans brengen.

Hiervoor gebruiken we grijsverloopfilters. Er zijn verschillende sterkten, zodat we onder verschillende omstandigheden het contrast kunnen reduceren. Je koopt ze standaard in een setje van drie verschillende sterkten (1, 2 en 3 stops), maar er zijn tussenmaten. In de praktijk maakt dat meestal niet zo’n groot verschil.

Verschillende sterkten en met een harde of geleidelijke overgang tussen donker en licht

De filters worden voor de lens geplaatst in een filterhouder. Je kunt door ze te bewegen bepalen waar in beeld de lijn loopt tussen donker en licht, zodat je het filter precies op de juiste plek kunt plaatsen en je geen donkere lijn in beeld ziet waar het ene deel stopt en het andere deel begint.

Om de filterhouder op de lens te bevestigen gebruik je metalen adapterringen die je, net zoals een polarisatie- of UV filter, op de lens kunt draaien.

De filters worden veelal handgemaakt, dit zie je terug in de prijs. Een complete startset van drie filters en een filterhouder kost zo een paar honderd euro en daar komen de adapterringen voor de verschillende filtermaten van je lenzen nog bij. Maar de resultaten met filters zijn dan vaak ook lastig te bereiken in nabewerking van een foto.

Een alternatief is meerdere foto’s maken en deze samen te voegen volgens de HDR methodiek, maar die levert vaak onrealistische beelden op als je niet weet wat je doet in nabewerking.

Ook zijn softwarematige filters lang niet altijd voldoende, informatie die de sensor niet kon vastleggen (en dus volledig wit of volledig zwart wordt weergegeven) wordt niet opeens weer zichtbaar met een softwarematig filter.

Hoe de sterkte te bepalen

De beste manier om te bepalen hoe sterk het filter of combinatie van filters moet zijn om een goede belichting te krijgen in een bepaalde situatie is door te meten. Meten is nu eenmaal weten.

Als je met het actieve focuspunt van de camera eerst op het lichte deel van de compositie de belichting instelt en vervolgens op het donkere deel kun je tellen of berekenen hoeveel ‘stops’ verschil er tussen beide delen zit. Zo weet je hoe sterk het filter moet zijn wil je het contrastverschil reduceren.

Zorg ervoor dat je niet een te zwaar filter plaatst, anders wordt de lucht onnatuurlijk (dit was wel een regenbui, maar niet zo sterk)

Wat je echter zult merken als je het vaker doet is dat je over het algemeen de omstandigheden zelf redelijk goed gaat inschatten. Fotografeer ik de zonsopkomst tegen de zon in, dan zal ik een hoge filterwaarde van misschien wel 5 stops nodig hebben om alle lichttonen op de sensor te krijgen (onderstaande foto bijvoorbeeld waarbij in RAW nabewerking nog extra dynamisch bereik uit het RAW bestand is gehaald).

Maar is het al iets later tijdens de zonsopkomst en verlicht de zon het landschap, dan kan ik misschien wel volstaan met een filter met een verschil tussen licht en donker ter waarde van 1 stop. In de meeste gevallen begin ik met een 2 stops filter.

Dat is dan meestal mijn beginpunt voor het plaatsen van de filters. Ik maak een foto en bekijk op het LCD scherm of mijn inschatting goed of verkeerd uitpakt. Een hulpmiddel daarbij zijn de knipperende delen op het scherm, hier geeft de camera aan dat die delen volledig wit zijn. Tot op zeker hoogte kun je dit in RAW nabewerking wel corrigeren (vaak zit er ook een verschil in de JPEG weergave op het LCD scherm en het uiteindelijke RAW bestand), maar als grote delen overbelicht zijn moet het filter sterker worden.

Een ander hulpmiddel is het histogram. We willen voorkomen dat er informatie verloren gaat, schaduwen zijn anders volledig zwart of lichte delen volledig wit en dit is achteraf in nabewerking lastig te corrigeren (informatie die er niet is kan ook niet in nabewerking magisch worden teruggehaald).

De foto is perfect belicht. Links en rechts stopt het histogram precies voor de rand, er zijn geen diepe schaduwen of overbelichte delen van de foto

Op het histogram controleer ik of de volledige grafiek binnen het bereik van het histogram valt of dat de grafiek links (donkerste delen) of rechts (lichtste delen) buiten het beeld valt.

Normaal gesproken wil je de belichting zo instellen dat in ieder geval aan de rechterkant (lichtste delen) er geen informatie buiten de grafiek valt (naar rechts belichten genoemd), hooglichten zijn lastiger terug te krijgen dan schaduwen, hoewel het lichter maken van schaduwen vaak weer meer ruis oplevert.

Waar te plaatsen

Het filter dient om het contrastverschil tussen lichte en donkere delen te verkleinen zodat alle lichttonen op de sensor van de camera kunnen worden geregistreerd. Het ligt dus voor de hand het gedeelte waar het filter verloopt te plaatsen op de grens van deze twee delen van de foto.

Dit is eenvoudig bij bijvoorbeeld een foto aan zee waar je de grens precies op de horizon kunt plaatsen, maar ingewikkelder als je bijvoorbeeld tussen de heuvels staat. De lucht is niet leidend, soms kan ik beslissen het filter lager in beeld te plaatsen zodat er ook een deel van het landschap in de achtergrond overlapt.

Fairy Pools – Canon EOS 5DmkII, 24mm, 8s op f/14, ISO 100

Op bovenstaande foto heb ik het verloop gedeelte van het filter bijvoorbeeld op de grens tussen de oranje gekleurde berg en rand van de waterval geplaatst, de berg was lichter dan de rand van de waterval (zoals te zien is op onderstaande iPhone foto), waardoor daar het filter het meest tot zijn recht kwam.

Afhankelijk van de sterkte van de filters is het makkelijk of minder makkelijk om in de zoeker of op het Liveview scherm te zien waar precies de rand loopt van het filter. Een trucje dat ik dan vaak gebruik is door de filters zacht heen en weer te bewegen als ik door de zoeker kijk, meestal kun je dan de lijn wel zien en hem goed plaatsen.

Liveview

Sinds ik beschik over een camera met Liveview maak ik hier veel gebruik van tijdens het werken met filters. De camera staat op een statief, ik gebruik de diafragmavoorkeur stand om de scherptediepte te bepalen (belangrijk bij landschapsfotografie). Meestal begin ik bij f/11, mede afhankelijk van of ik met een groothoeklens of een telelens werk.

De focus van de lens is ingesteld op handmatig zodat ik door op het Liveview scherm 10x in te zoomen precies kan bepalen welk deel scherp is en welk deel niet. Ik kies eerst met het vierkantje waar ik op wil inzoomen en draai aan de focus van de lens tot dit scherp is.

Ik kies dit punt afhankelijk van of er iets in de voorgrond staat, zoja dan leg ik de focus verder naar de voorgrond (ruwweg 1/3e het beeld in, hoewel dit ook wordt bepaald door diafragma en afstand tussen de elementen die ik scherp wil hebben). Eventueel kan ik ook het diafragma verhogen van f/11 naar f/13 of f/16, zodat de scherptediepte groter wordt, maar dit heeft negatieve gevolgen voor de scherpte (diffractie).

Een combinatie van twee filters om 5 stops licht te reduceren tot op de horizon – Canon EOS 5DmkII, 24mm (Canon 24-105), 1/8s op f/16, ISO 100

Vervolgens kies ik met hetzelfde vierkantje waar de camera de belichting op instelt. Ik schuif met het vlakje over het beeld om een optisch goede belichting te krijgen, vaak zoek ik een neutraal deel of kies juist de lucht of de ondergrond afhankelijk van wat ik goed belicht wil hebben. Ik heb hier veel meer keuzes mee dan met het beperkte aantal scherpstelpunten van de camera zelf en kan direct het effect op het scherm zien.

Aan de hand van het beeld op de camera kan ik ook zien of er extra filters nodig zijn. De camera past in Liveview de belichting meteen aan als je het filter er in schuift. Door het vierkantje nog iets te verschuiven en onder- of over te belichten kun je beïnvloeden waar de belichting op wordt ingesteld en zo de maximale hoeveelheid informatie op de sensor krijgen.

Als de zon op het LCD scherm schijnt is het lastig te zien waar precies de rand zit. Ik schakel dan even Liveview uit en plaats het filter terwijl ik door de zoeker kijk, zodat ik niet een donkere rand krijgt op de delen waar ik dit niet wil.

Filters combineren

Filters komen vaak in waarden van 1, 2 of 3 stops, maar in een groot aantal omstandigheden is dat niet voldoende, dan heb je meer dan 3 stops nodig. Praktisch alle filtersystemen bieden de mogelijkheid om meerdere filters in dezelfde filterhouder te plaatsen. Op die manier kun je dus een combinatie van filters maken. In de praktijk is meer dan 5 stops vrijwel nooit nodig, dus je kunt meestal volstaan met een 1-2-3 basisset.

Zo’n filterhouder biedt trouwens ook de mogelijkheid om een normaal grijsfilter (ND) te plaatsen waarmee je de belichting van de hele foto kunt vertragen. Bijvoorbeeld als je water als een soort mist wilt weergeven.

Zon

Een nadeel van werken met filters is dat je geen zonnekap hebt om de zon uit de lens te houden. Zeker tijdens zonsopkomst en zonsondergang betekent dit dat je waarschijnlijk op enig moment last krijgt van lensflare.

Een belangrijk aandachtspunt is om er voor te zorgen dat voordat je op locatie bent je filters goed schoon zijn. Een klein stofje kan al een flare veroorzaken, zeker als je meerdere filters combineert.

Maar soms kun je niet tegen de natuurkundewetten op. Dan is het vaak nog mogelijk om je hand iets verder schuin voor de lens te houden om toch het zonlicht te blokkeren. Zeker als je camera op een statief staat (een must bij landschapsfotografie en zeker bij gebruik van grijsverloopfilters) en je gebruik maakt van een afstandsbediening/draadontspanner kun je jezelf zo positioneren dat je de zon blokkeert.

En zoniet, misschien kun je het dan een mooie plaats in de foto geven.

Lensflare kan ook veel sfeer aan een foto toevoegen, in dit geval dankzij de flits van een andere fotograaf

Harde of zachte rand

Grijsverloopfilters komen in twee varianten (als je verschillende kleurfilters niet meerekent, deze gebruik ik nooit), eentje waarbij het verschil tussen donker en licht een duidelijke lijn is en een variant waarbij de overgang wat geleidelijker is. Waar je een harde lijn ziet spreken we van harde filters, waar de overgang geleidelijker is van zachte filters.

Over het algemeen gebruik ik het vaakst de harde filters, het 2 stops harde filter gebruik ik het meest. In tegenstelling tot wat de naam zegt is de overgang van donker naar licht zelden echt duidelijk in beeld te zien, zeker omdat ik hem vaak zo kan plaatsen dat het grootste deel van een verticaal element (vaak een boom) wordt overlapt.

Wel is het zo dat hoe dichter het diafragma is (hoger f-waarde) en hoe wijder de lens, hoe duidelijker je de overgang gaat zien.

Hier overlapte het filter iets te ver de bomenrij, ik kreeg hem niet helemaal goed schuin in beeld om alleen over de lucht en wolken te vallen. In nabewerking iets opgelicht waardoor de bomen er weer normaal uit zien

Waar een zacht verloop filter goed uit komt is als je bijvoorbeeld een bomenrij in beeld hebt en je wilt alleen de lucht iets tegenhouden, de overgang is met een hard filter dan vaak te duidelijk te zien op de bomen (waardoor de fijne details in de blaadjes verloren gaan) en met een zacht filter veel geleidelijker en daarmee natuurlijker.

Verticale elementen in beeld

De grens tussen licht en donker op de filters loopt altijd horizontaal. Dit is lastig als er een verticaal element in het beeld staat (vaker wel dan niet), zeker als je het donker deel van het filter ook op dit element moet plaatsen om een overbelichte lucht in de achtergrond te voorkomen.

Soms kom ik er mee weg door het filter schuin te plaatsen (je kunt het draaien in de filterhouder) en zo een lijn van het element te volgen (handig bij een schuine heuvel die een deel het beeld vult). Als je het onderwerp op 1/3e van links of rechts in het beeld hebt geplaatst en op de rest van het deel vrij zicht hebt kan het filter vaak ook iets worden gekanteld zodat het verticale deel niet wordt doorsneden.

Lukt dat niet, dan kun je dit in nabewerking vaak nog wel corrigeren. Hoewel ik het niet heel vaak doe en het ook relatief veel tijd vergt kan een subtiele bewerking met behulp van de lokale bewerkingen mogelijkheden van Lightroom soms al een grote verbetering geven.

De bovenkant van de rotsen is iets donkerder door lichte overlap van het grijsverloopfilter

Door lokaal 1 stop meer licht in te tekenen wordt de bovenkant gelijk getrokken met de onderkant

De bovenkant en onderkant zijn nu van gelijke toon

Welk merk

Er zijn verschillende merken van filter makers, voor elke portemonnee wat wils. In eerste instantie ben ik begonnen met Cokin filters, deze waren goed, maar als ik meerdere filters plaatste kreeg ik onder sommige omstandigheden een kleurverschil dat heel lastig te corrigeren was in nabewerking. Daarnaast vond ik de filterhouder niet ideaal werken.

Ik ben daarom overgestapt naar Lee Filters. Deze zijn duurder, maar de filters geven geen ongewenst kleurverschil en de filterhouder is zo gemaakt dat je deze eenvoudig met filter en al van de ene naar de andere lens kunt verplaatsen.

Ik ben niet helemaal blij met het metalen pieletje waar je aan trekt om de Lee filterhouder van de lens te halen, daarvan is er eentje na 1,5 jaar gesneuveld door verkeerd opbergen in de fototas, waardoor ik een nieuwe filterhouder moest kopen.

Tips

De filterhouders bevestig je op de lens door een metalen adapterring op de lens te draaien, hier kun je de filterhouder (die één maat heeft) op bevestigen. Zorg er voor dat je voor alle filtermaten waarmee je filters gaat gebruiken er minimaal eentje hebt. Zo heb ik 67, 72 en 77mm adapters voor al mijn lenzen van 17mm tot 200mm.

Gebruik je de adapterringen met een groothoeklens, kies dan voor de wide-angle variant zodat er geen donkere delen van de filterhouder in beeld kunnen komen met de wijdste lens.

Je hoeft niet altijd de filterhouder te gebruiken, soms is snelheid vereist en kun je ook het filter los voor de lens houden. Probeer deze dan wel zo dicht mogelijk bij de lens te houden zonder de lens aan te raken (trillingen!).

Voor precisie is een statief echter aan te bevelen. Je gaat er iets langzamer door werken, maar hierdoor kun je ook meer over de foto nadenken en zo een betere compositie maken.

Fotografeer je in de regen, vergeet dan niet regelmatig het filter te controleren op regendruppels. Deze zijn vaak lastig te zien op het LCD scherm en thuis kom je er dan vaak achter dat net het gedeelte met de meeste detaillering op de foto door een druppel niet goed meer is. Een paraplu helpt ook om je camera en filters droog te houden.

Lastig fotograferen tegen de regen in met filters, want een groter oppervlak om te raken – Canon EOS 5D, 32mm (Canon 24-105), 8s op f/22, ISO 100

Maak je filters schoon met microvezeldoekjes zodat je zo min mogelijk kans loopt een zandkorrel over het filter te schuiven waardoor de coating wordt beschadigd en je meer kans loopt op lensflare. Vaak kun je speciale doekjes en vloeistof kopen van de makers van de filters.

Berg je filters zo veel mogelijk weer op in de bewaarbuidel waarin ze komen. Op deze manier voorkom je dat ze door de tas of je jas gaan slingeren en beschadigen en meer lensflare veroorzaken dan nodig.

Laatste tip, het steeds op en afschroeven van adapterringen is lastig als je van lens wisselt. Ik heb voor mijn lenzen recent plastic dopjes gekocht die precies over de adapterring passen. Hiermee kun je je lens opbergen zonder dat het voorelement onbeschermd de tas in gaat of je eerst de adapter moet afschroeven om de lensdop te plaatsen.

Zoals je ziet is er veel te vertellen over het werken met filters. Het is misschien lastig en zorgt er voor dat je minder snel kunt werken, iets wat je ook van een statief kunt zeggen, en toch komt het in vrijwel alle gevallen je foto’s ten goede.