Fotograferen in hard, contrastrijk licht

Een oude fotografie wijsheid luidt dat je het beste kunt fotograferen tijdens de ‘gouden uren’ rond een zonsopkomst en zonsondergang. Het zonlicht komt in een lage hoek binnen en is zachter waardoor de camera beter kan omgaan met de contrastverschillen in lichte en donkere delen.

Maar werk, familie, reisschema’s en andere afleidingen maken het vaak lastig om het gouden licht op te zoeken. We moeten het doen met het licht later op de dag, soms ten onrechte ‘slecht licht’ genoemd. Ook midden op de dag is er nog voldoende te fotograferen en kun je goede resultaten bereiken. Daarom een aantal tips voor fotograferen in hard, contrastrijk licht.

Op het moment dat ik dit schrijf hebben we fantastisch weer, een heldere blauwe lucht met een felle zon. Heerlijk voor een dagje uit. Maar voor fotografie is het minder, het licht midden op de dag kan hard en contrastrijk zijn waardoor schaduwen donker zwart worden en de lichte delen wit worden uitgebeten. Er gaat veel detail verloren in de foto.

Daarnaast kunnen lichtreflecties of luchtvervuiling er voor zorgen dat de kleuren minder fel worden gedurende de dag, de kleurverzadiging neemt af, waardoor de foto’s er soms ook vlak uitzien. Het gebruik van een zonnekap op je lens helpt daar meestal behoorlijk goed tegen.

Lichtbron

De zon staat midden op de dag ver weg van de aarde. Hoe verder een lichtbron van het onderwerp is verwijderd en hoe kleiner de lichtbron is, hoe harder het licht wordt. Vooral midden in de zomer bij een felblauwe hemel zonder wolken is dit op zijn meest extreem en is het licht op zijn hardst. Je krijgt te maken met een groot contrastverschil tussen de lichte en de donkere delen van een scène.

Dit is tegenstelling tot een dag waarop er wolken zijn. De zon is dan niet de hoofd lichtbron van de scène, maar de wolken zijn dit. Deze lichtbron is dichter bij de aarde waardoor het licht zachter is en zich meer spreidt. Een bewolkte dag hoeft dus niet een reden te zijn om je camera niet mee te nemen.

Dynamisch bereik

Je oog kan midden op de dag in zowel de lichte als donkere delen van een scène nog genoeg details ontwaren. De zwarte fiets in de schaduw en de witte vlag in het belichte deel zijn prima te zien. De camerasensor heeft hier door een beperkt ‘dynamisch bereik’ echter meer moeite mee.

Het dynamische bereik is het verschil tussen de lichtste delen en de schaduwen in een foto. Een digitale camera kan over het algemeen 7 F-stops (stappen naar links of rechts op de lichtmeter, elke stap wordt een ‘stop’ genoemd) contrastverschil aan, waar het menselijk oog makkelijk tot 10-14 F-stops contrastverschil kan zien.

Elke F-stop betekent een halvering of verdubbeling van de hoeveelheid licht die op de lens valt. Je kunt dit ook op je camera zien, de lichtmeter heeft vijf stappen van -2 (erg donker), -1 (donker) naar 0 (midden), +1 (licht) en +2 (erg licht). Door te fotograferen in RAW formaat kun je tot -3 en +3 detail terughalen in nabewerking.

In de ‘echte’ wereld is het verschil tussen de lichtste en donkerste delen vrijwel altijd maximaal 10 F-stops, je camera mist dus nogal wat detail als je op pad gaat.

Door het beperkte dynamische bereik worden schaduwen sneller zwart weergeven op de foto, lichte delen worden sneller wit weergegeven. Helemaal wit betekent dat nog lichtere delen van de scène niet meer zichtbaar zijn, hetzelfde geldt voor de donkere delen. Die zwarte fiets zal op de foto niet te zien zijn in het schaduwdeel, je verliest detail in de foto.

Meten is weten

Je kunt het effect tijdens het fotograferen zien in het histogram op de camera. Hoe hoger de grafiek uiterst links (donkere delen van de foto) en uiterst rechts (lichte delen van de foto) het beeld uit gaat, hoe meer detail verloren gaat in de donkere en lichte delen. Detailverlies in de lichte delen kun je ook zien als je in het informatiescherm op je camera controleert of je geen rood knipperende delen ziet die de volledig witte delen aangeven.

De schaduwen zijn dichtgelopen, het histogram loopt
links niet naar nul, maar verlaat vrij hoog het beeld

Hetzelfde kun je bereiken door de camera in te stellen op ‘spotmeting’ (check je handleiding) en de sluitertijd te meten op het lichte deel en vervolgens ook op het donkere deel en daar het verschil in stops uit te rekenen. Is dit verschil groter dan 5 stops, dan moet je jezelf de volgende vragen gaan stellen:

• Is het mogelijk om de compositie zo aan te passen dat het benodigde dynamische bereik in de scène wordt beperkt? Bijvoorbeeld door zo min mogelijk lucht of zo min mogelijk schaduw in de compositie op te nemen? Hiervoor moet je dichter bij komen, wat als ander voordeel de compositie ook simpeler maakt.
• Wil ik juist detail blijven behouden in de lichte delen (de donkere delen worden zwart waardoor er een silhouet kan ontstaan) of wil ik juist detail blijven behouden in de donkere delen (juiste belichting van het onderwerp, met een overbelichte -witte- achtergrond)?
• Is de kleurverzadiging afgenomen? Als je de kleuren feller wilt maken kun je met 1/3 tot 2/3 stop onderbelichten om de kleuren weer feller te maken. Je verliest detail in de donkere delen, maar de lichte delen zullen minder binnen het dynamisch bereik van de camerasensor passen.

Je moet dan een keuze maken om de belichting in te stellen op de donkere of juist op de lichte delen. Een bewuste keuze om bepaalde details niet op de foto te tonen. Veel fotografen kiezen er voor om te belichten voor de lichte delen, de hooglichten. Uit witte delen kan namelijk veel minder detail worden teruggehaald in de nabewerking dan uit de donkere (schaduw)delen.

Composities

Zoek naar onderwerpen die het goed doen midden op de dag. Als je te maken hebt met vlak licht waardoor er weinig dieptewerking in een landschap is te zien of de skyline contrastloos oogt, ga dan op zoek naar details om te fotograferen. Fotografeer een bloem, architectonische details, ga mensen fotograferen, etc. Vooral waterpartijen geven vaak mooi licht te zien midden op de dag, de zon staat zo hoog dat je minder reflecties ziet en laat goed de kleur van het water zien.

De zon staat vrijwel nooit recht van boven (tenzij je over de evenaar wandelt), de meeste onderwerpen worden daardoor ook deels van voren belicht. Dit kun je gebruiken om jezelf zo te positioneren dat de schaduw achter het onderwerp valt en niet zichtbaar is.

Fotografeer je onderwerp schuin van boven. Wordt daardoor het beeld eendimensionaal, draai dan iets meer zodat er weer wat schaduw terug in het beeld komt waardoor meer diepte ontstaat. Unieke schaduwpatronen kunnen op zichzelf ook een interessant onderwerp vormen om te fotograferen.

Door over te belichten worden de schaduwen ingekleurd

Of kies er juist voor om te werken met tegenlicht, door tegen de zon in te fotograferen valt er een witte rand langs je model en geef je extra accent aan de vorm. Werkt bijvoorbeeld goed bij haar, waardoor er bij vrouwen een bijna engel-achtig effect kan ontstaan.

Een sterk verlichte contrastrijke achtergrond is een enorme afleiding voor bijvoorbeeld macro foto’s. Probeer het beeld zo te draaien dat er zo min mogelijk afleidende elementen in de achtergrond zitten. Staat je onderwerp in de zon en zit de achtergrond in de schaduw dan kun je door de belichting op je onderwerp in te stellen de achtergrond zwart maken.

Positioneer jezelf tussen de zon en het onderwerp in bij doorzichtige voorwerpen. Het voorwerp lijkt wel te gloeien, een heel apart effect.

Gloeiende lavendel

Maak gebruik van het contrastverschil door sommige delen van de foto als silhouet weer te geven. Hiermee creëer je diepte in je foto. Zorg er wel voor dat het silhouet een herkenbare vorm heeft en niet overlapt met andere elementen in de foto.

Verminder het contrastverschil

Als het kan probeer je onderwerp volledig in de schaduw of volledig in het zonlicht te plaatsen zodat je een gelijke belichting kunt toepassen voor de hele foto. Vooral voor portretfoto’s en macrofoto’s helpt dit het contrastverschil terug te brengen.

Licht omvormen

Met een reflector en een diffuser kun je het licht vormen. Een reflector weerkaatst het licht dat er op valt, dit hulpmiddel kun je dus gebruiken om meer licht op de schaduwen te laten vallen waardoor het contrast afneemt.

Met een diffuser verzacht je het licht. Op het moment dat je deze tussen de zon en je onderwerp in plaatst neemt deze de rol van de zon als lichtbron over. Door de diffuser dicht bij het onderwerp te houden maak je de lichtbron ten opzichte van het onderwerp groter, waardoor er zachter licht op het onderwerp valt.

Veel camerawinkels verkopen een combinatie van een reflector en diffusor, met 3-in-1 of 5-in-1 constructies waarbij je met hoezen om een diffuser een reflector maakt. Je kunt dan afhankelijk van het gewenste effect bepalen of je een reflector of diffusor nodig hebt. Hoe groter de reflector/diffuser, hoe zachter het licht wordt.

Een alternatief voor een diffuser is een wit hoeslaken, alternatieven voor reflectors zijn aluminiumfolie (voor kleine onderwerpen) en piepschuim. Wolken zijn trouwens ook een prima diffuser, als er wolkjes aan de hemel te zien zijn, wacht dan tot er eentje voor de zon schuift en druk dan af.

Invulflits

Misschien niet meteen het eerste waar je aan denkt, maar je kunt ook je flitser gebruiken om de schaduwen ‘in te vullen’ en ze hiermee te verzachten. Vooral bij het fotograferen van mensen krijg je midden op de dag donkere schaduwen rond de ogen, bij de neus en de wangen. De kracht van de ingebouwde flitser van de camera is vaak al genoeg om op korte afstand de schaduwen lichter te maken.

Ook kan een flitser goed helpen als de zon van achter het onderwerp komt (tegenlicht). Zonder flits krijg je een silhouet van je onderwerp op de foto, de flitser kan het silhouet invullen. Door de sluitertijd te versnellen (natuurlijk rekening houdend met de maximale synchronisatiesnelheid van 1/250s voor de meeste flitsers) valt er minder omgevingslicht op de foto waardoor de flitser een groter deel van de belichting van het onderwerp op zich kan nemen. Voordeel van tegenlicht is dat je model niet met dichtgeknepen ogen in de lens kijkt.

Hier heb ik een invulflits gebruikt om silhouetwerking tegen te gaan

Met de moderne Through The Lens (TTL) meetsystemen kan de camera vaak zelf precies bepalen hoeveel licht er nodig is. Let wel op dat de schaduwen niet verdwijnen waardoor een eendimensionaal beeld ontstaat. Ik geef er bij zonlicht van achter de camera vaak de voorkeur aan om de hoeveelheid licht uit de flitser te beperken door -1 stop in te stellen zodat het aanwezige licht nog overheerst en er wel schaduwen zichtbaar zijn.

Is er veel licht, dan is het soms nodig om het diafragma op te schroeven om de sluitertijd beneden de minimale sluitertijd van de flitser te krijgen (de meeste flitsers hebben een beperking tot 1/200-1/250s). Dit heeft wel gevolgen voor de afstand waarop de flitser werkt, zorg er voor dat je dicht bij je onderwerp gaat staan.

Filters

Een UV of ‘haze’ filter kan helpen om de kleurverzadiging midden op de dag op peil te brengen. De meeste camerawinkels proberen je zo’n filter aan te smeren om je lens te beschermen, een lenskap helpt daar vaak al voor, maar dit is een valide reden om zo’n filter aan te schaffen.

Een ander filter dat erg behulpzaam is, is een polarisatiefilter. Door het filter te draaien kun je reflecties die de kleurverzadiging verminderen ‘wegdraaien’ en daarnaast worden blauwe luchten ook sterker weergegeven. Deze filters werken enorm goed om het kleurcontrast te verbeteren.

Veel gebruikt door landschapsfotografen is het grijsverloopfilter. Dit rechthoekige filter heeft een donker en doorzichtig deel, het donkere deel houdt licht tegen waardoor het contrastverschil tussen de lichte delen (in dat geval vaak de lucht) en de donkere delen (het land) wordt verminderd waardoor de camerasensor meer detail kan vastleggen.

Zwart-wit

Een andere manier om met het grote contrastverschil om te gaan is door je foto’s om te zetten naar zwart-wit (zorg er voor dat je camera wel gewoon de kleuren vastlegt, kies dus niet voor een zwart-wit stand als deze op je camera zit). In een fotobewerkingsprogramma kun je selectief bepaalde kleuren een hoger of lager contrast geven (het gaat dan vaak om rood, groen en blauw, RGB). Zwart-wit met een hoog contrast levert vaak hele grafische foto’s op.

HDR

Een andere optie is het maken van meerdere foto’s. De camera kan ingesteld worden om een foto te nemen op -2 of -1, 0 en +1 of +2. De drie foto’s kunnen vervolgens in bijvoorbeeld Photoshop of PhotoMatrix worden samengevoegd tot één foto. Deze techniek heet High Dynamic Range (HDR) en is erg populair geworden, hoewel het soms wat onnatuurlijke resultaten kan geven.

Zoals je kunt zien hoeft een zonnige dag niet het einde te betekenen van mooie foto’s. Door je onderwerpskeuze op het weer aan te passen en slim om te gaan met de beperkingen kun je op elk moment van de dag interessante foto’s maken, dus ook midden op de dag.