Praktijkshoot: Composities in het zand

Gastartikel door Erik Busstra – Al heel lang fascineren zandverstuivingen me. Zandvlaktes waar vrijwel niets groeit. Zomers een brandende zon erop, in het najaar de stormwind en in de winter de snijdende kou. En elk seizoen weer anders. Een gebied van extremen.

In Nederland zijn de stuifzandgebieden de afgelopen jaren altijd in de verdringing geweest. Het bos groeit en dat gaat ten koste van het stuifzand. Was vroeger het grootste deel van de Veluwe nog stuifzand, nu zijn het kleine gebieden die alleen met hulp van de mens nog in stand kunnen blijven.

Deze stuifzandgebieden zijn op een aantal plekken te vinden in het land. Een aantal heb ik al kunnen bezoeken, een groot aantal staat nog op het programma. De gebieden trekken me, behalve om het bijzondere van de vlaktes, ook om de fotografische mogelijkheden. Een zandverstuiving biedt een uitdaging om te fotograferen.

Nikon D5000 met 70-300VR en Cokin polarisatiefilter, 185mm,
1/500s op F11, ISO400, uit de hand

Je zou het niet zeggen, maar door de weinige begroeiing biedt het veel mogelijkheden. Naar die mogelijkheden moet alleen wel gezocht worden.

Een landschap fotograferen vraagt om een goede compositie en liefst ook goed licht. De zonsopkomst en zonsondergang is daarvoor ideaal. Toch blijkt dat ook overdag met een goede compositie goede foto’s te maken zijn.

Een zandverstuiving heeft een aantal belangrijke en handige elementen om een goede compositie te maken. Allereerst groeit er een klein aantal grassoorten. Een niet-actief zandverstuivingsgebied heeft daarnaast korstmosbegroeiingen en heide. Daarnaast zijn de in Nederland kenmerkende (vaak eenzaam staande) vliegdennen aanwezig. Daarnaast zorgt het zand voor golvingen in het landschap. Dit zowel op grotere als kleinere schaal.

Met deze weinige elementen is het zaak om goed te kijken naar een compositie. Een belangrijk element dat van doorslaggevend belang kan zijn is de lucht. Omdat een zandverstuiving heel leeg kan zijn kan een foto ook te leeg worden. Een lege lucht versterkt dat en kan nadelig werken voor de compositie.

Graspollen en sprietjes

Het maken van composities in zandverstuivingsgebieden wil ik toelichten aan de hand van wat foto’s die ik in de loop van de tijd heb gemaakt. De eerste foto is gemaakt op een vroege voorjaarsdag. De lucht was strak blauw en de wind was nog koud.

Nikon D5000, 18mm (18-55mm VR), 1/200s op F9, uit de hand

De wind was niet sterk genoeg voor het laten stuiven van het zand. De lucht was te blauw om een belangrijke rol te spelen in de compositie voor een goede foto. Voor deze foto heb ik gekozen om een aantal stukjes gras te combineren tot een driehoek. Aan de horizon zorgde een bomengroepje voor een extra element. De foto bestaat uit twee driehoeken. De eerste driehoek (de rode) leidt het oog naar de bomengroep op de horizon die weer in verbinding staat met de eerste driehoek.

De foto bestaat uit twee driehoeken.

Deze twee driehoeken vormen samen een ruit die het oog door de belangrijke elementen in de foto leiden. Vanaf de grasspriet op de voorgrond gaat het oog via de grasspriet en graspol naar de bomen op de achtergrond.

Bij deze wandeling over het Otterlose Zand op Nationaal Park de Hoge Veluwe kwam ik nog een mooi stukje zand tegen. Omdat de lucht nog steeds niet meewerkte bleef ik zoeken naar elementen in het zand om ondanks de blauwe lucht toch een geslaagde compositie te vinden. Zo kwam ik bij een heuveltje dat als een golf in het landschap stond. Dit soort lijnen zijn altijd prettig voor in een foto. Ze zorgen op een makkelijke en effectieve manier voor diepte.

Dit simpele element wilde ik op een andere manier gebruiken dan ik in eerste instantie geneigd was te doen. Ik ben op zoek gegaan naar een andere invoerende lijn die ik kon gebruiken. Een lijn die de lijn van de heuvel op de tweede lijn zou zetten.

Ik heb besloten om de heuvel hoger te plaatsen en het reliëf van het zand zelf te gebruiken als invoerende lijn. In combinatie met de heuvel zorgde dit ervoor dat ik twee zichtlijnen kreeg richting wederom het groepje bomen op de achtergrond. Naast deze belangrijkste elementen heb ik gekozen voor een laag standpunt om nog wat meer diepte te creëren in de foto. De graspollen voorin de foto zorgen voor extra diepte.

Tweede invoerende lijn gevonden

Uiteindelijk kwam zoals veel dingen ook aan deze wandeling een einde. Toch valt er nog meer te vinden in een zandverstuiving. Het is wat geluk hebben met de omstandigheden, en als het dan zover is dan is het genieten, en fotograferen natuurlijk.

Windrichting

Tijdens de edelhertenbronst op de Hoge Veluwe besloot ik iets heel anders te gaan doen. Er ligt langs de wildbaanweg op de Hoge Veluwe een mooie stuifzandgebied. De Pollen, zo heet het gebied, is kunstmatig aangelegd en een herstelde stuifzandvlakte. In het najaar liep ik langs het zand terwijl het flink begon te waaien. En met de wind kwam ook het zand los en zo stond ik daar al snel in het midden van het stuivende zand.

Een dreigende lucht kwam aanzetten en de sfeer werd donkerder en dreigender. Deze donkere sfeer met het stuivende zand heb ik vastgelegd en versterkt door de hele foto wat onder te belichten. Met als gevolg een wat donkere, maar daardoor wel nog dreigendere sfeer.

Nikon D5000 met 70-300VR, 70mm, 1/100s op F10, ISO200, liggend op de grond uit de hand

Ik wilde in één foto zowel wind, een dreigend front en het stuivende zand vastleggen. Deze drie elementen vertellen in deze foto het verhaal van die dag op de zandverstuiving. Op de voorgrond heb ik een heuvelzand met duidelijk zichtbaar het gras gekozen.

Liggend op de grond werd ik gezandstraald door het zand en de harde wind, maar ik kreeg daardoor wel het lage standpunt waardoor het gras duidelijker tegen de lucht afstak.
In het verlengde van dit heuveltje met gras lag een boomstronk. Deze was maar half zichtbaar door het stuifzand waarmee ook dat element op de foto stond, waardoor een interessant element aan de foto werd toegevoegd.

Ik heb hier gekozen voor het heuveltje rechts omdat de wind van rechts kwam en richting geeft aan de foto. De grassprieten hebben ruimte om naar links in de foto te bewegen, als ze links in de foto waren geplaatst loopt het oog tegen de rand van de foto aan. Houd bij een stuivend zand dus goed rekening met de windrichting. Dit bepaalt voor een deel wat je foto laat zien.

Bovenin de foto ten slotte speelt de wolkenband die kwam overtrekken een prominente rol. Fotografisch gezien niet het mooiste maar het gaf hier wel de sfeer op de foto. Hiermee is de foto ook meteen gesplitst in drie delen.

Volgens de regel van derden

De twee blauwe lijnen geven in de foto de overgang van de drie vlakken. Onderaan begint dit met het zand, daarboven is nog een stuk te zien van de lichte lucht waarna het bovenste vlak gevormd wordt door de donkere wolken. Dit kan je ook weer indelen volgens de regel van derden. Hierdoor is te zien dat de graspol op het heuveltje precies op het hoekpunt ligt. De drie vlakken vallen ook samen met de regel van derden.

Golven en lijnen

Een vierde foto laat nog weer een ander element zien van zandverstuivingen. Door de wind ontstaan er vaak golfjes in het zand. Deze heuveltjes zijn klein maar vormen wel mooie lijnen in het zand om een compositie mee te maken. Door een kleine schaduw van de zon worden ze goed zichtbaar en dienen als invoerende lijnen om het oog het beeld in te leiden.

Nikon D5000 met 18-55VR met Cokin grijsverloop- & polarisatiefilter, 18mm, 1/160s op F11, ISO200, uit de hand

In deze foto heb ik daar gebruik van gemaakt. Ik had daarnaast geluk met een mooie wolkenlucht en kon dus gerust wat van de lucht laten zien. Ik heb voor een verticale uitsnede gekozen om de lijnen te accentueren. Vanuit de linkeronderhoek zorgen de verschillende lijnen direct al voor diepte. Deze lijnen lopen over het hele zand naar de horizon.

Er ontbreekt alleen een boom

Door de twee wolken linksboven kreeg ik nog een extra dieptewerking. Deze lijn komt uiteindelijk op ongeveer hetzelfde punt uit als de lijnen in het zand. Er ontbrak hier op het zand slechts één ding. En dat was een boom op het punt waar alle lijnen bij de horizon bij elkaar komen, gemarkeerd met de meest rechtse cirkel.

Staand of liggend?

Bij de vorige foto schreef ik al bewust te kiezen voor een staande foto. Lijnen kan je beïnvloeden met de verhouding van je foto. Een liggende foto benadrukt voornamelijk de horizontale lijnen. Een staande foto benadrukt dan weer de verticale lijnen.

Een andere keus tussen staand of liggend is letterlijker. Het standpunt dat je als fotograaf inneemt bepaalt voor een groot deel de foto. Zo heb ik bij vrijwel elk van de hier getoonde foto’s een laag standpunt gebruikt. Door de knieën of languit op de grond dus. Dit zorgt voor een grotere diepte in de foto.

Vooral op stuifzanden heeft zo’n standpunt wel wat invloed op je uitrusting. Het fijne zand kan funest zijn voor je camera en objectieven. Een camerabescherming is dus wel vereist. Deze zit, samen met wat schoonmaakspullen, standaard in mijn tas om op een zandverstuiving met een gerust hart te kunnen fotograferen.

Om het beeld compleet te maken sluit ik af met nog een tweetal foto’s. De eerste daarvan is ook gemaakt op het Otterlose zand. Deze foto is een voorbeeld van hoe een strakblauwe lucht een foto kan tegenwerken. Bij deze foto had ik graag weer een driehoek gevormd met een wolk aan de rechterkant van het beeld.

Nikon D5000 met 18-55VR, 29mm, 1/320s op F9, ISO200, uit de hand

De schelpen hadden samen met het gras en een wolk voor een uitstekende driehoek gezorgd. Helaas was er in de verre omtrek geen wolk te bekennen. Uiteindelijk maak je dan de foto met een andere compositie dan je in gedachten had.

Een wolkje maakt het verschil

In het geval van een wolk had ik de schelpen en het gras nog wat naar links geplaatst. In deze foto heb ik door het ontbreken van de wolk de schelpen de diepte in laten lopen. Maar ook in dit geval bleek dat een wolkje de foto een extra dimensie had kunnen geven. Daarnaast ontbreekt bij de dieptelijn een zichtpunt waar je oog naartoe wordt geleid. Zo zie je dat zonder wolkje een foto heel anders kan uitpakken.

Bij de laatste foto werkte de lucht beter mee. In plaats van strakblauw dreven er veel wolken over. Lastig is het dan om de wolken te betrekken in je compositie. Iets wat dan ook niet altijd lukt.

Nikon D5000 met 18-55VR en Cokin grijsverloop- & polarisatiefilter, 24mm, 1/160s op F11, ISO200

Ik wilde hier het heuvelige in de zandverstuiving vastleggen. Ik lag onderaan het heuveltje naar boven te fotograferen. De wind had voor een fraai lijnenspel gezorgd. Dat lijnenspel liep ook nog in drie laagjes over de heuvel. Dit zorgde voor een aantal invoerende lijnen. Met de golfjes in het landschap een hoop lijnen die uiteindelijk aan de top van de heuvel en de dode struik uitkomen.

Veel lijnen

Ik had hier het geluk dat ook in de wolken een mooie lijn liep. Deze lijn loopt ook naar de struik toe. Helaas was ik niet de eerste die hier kwam. Rechts in de foto zijn voetstappen te zijn van een aantal anderen die me voor waren die dag.

Deze foto heeft veel lijnen. De horizontale lijnen lopen allemaal naar het zichtpunt, de struik. Door hier weer voor een liggende foto te kiezen komen de lijnen beter uit. Een verticale uitsnede had hier de lijnen halverwege afgebroken.

Zoals je kunt zien biedt een zandverstuiving in tegenstelling tot wat je zou verwachten vele mogelijkheden om interessante composities te maken. Juist door het lege van het stuifzand landschap is elk element in de foto van belang. Een verkeerd geplaatste tak, een ontbrekende wolk kan een foto maken of kraken.

De belangrijkste dingen bij een zandverstuiving zijn het spelen met kleine grassprietjes, kleine golvingen in het zand en de weinige aanwezige bomen. Een zandverstuiving is een puzzel met kleine stukjes. Zoek de juiste stukjes bij elkaar en je zult verbaasd staan van wat er uit de puzzel tevoorschijn komt!

Kijk ook eens in een stuifzandgebied bij jou in de buurt: Loonsche en Drunense Duinen (Noord- Brabant), Hoge Veluwe en het Kootwijkerzand (Gelderland), de Soesterduinen (Utrecht) en de Kalmthoutse Heide (Antwerpen, België).

Erik Busstra heb je vast al eens langs zien komen in de commentaren op de site. Hij beantwoordde al vele vragen van lezers. Ik was dan ook erg blij om van hem een aanbod te ontvangen voor het plaatsen van dit gastartikel op de site. Volgens mij een geslaagde poging je mee te nemen in hoe Erik interessante composities maakt in een gebied waar je dit niet meteen zou verwachten!