Vignettes, voor artistiek effect

Een van de onderdelen waarop je de kwaliteit van een lens kunt beoordelen is op basis van of de lens een vignette geeft, een verdonkering aan de randen van de foto, en zoja hoe sterk het effect dan is. Fotografen werken ondere andere vaak met dure lenzen om dit effect zo veel mogelijk te beperken. En vervolgens duiken ze in hun grafische bewerkingsprogramma, oh ironie, om weer een vignette toe te voegen voor artistiek effect. Het is namelijk een goede manier om het oog van de kijker naar het midden van de foto te leiden, effectief wordt een frame toegevoegd.

Door de vignette, de donkere randen in de hoeken, wordt de
aandacht van de kijker nog meer op Sinterklaas gericht.

Als men vroeger sprak over een vignette, dan werd hiermee de decoratieve omranding van de tekst in een boek bedoeld, maar meer recent wordt het woord meer gebruikt voor fotografische portretten waarbij het beeld in het midden helder is en naar de hoeken steeds donkerder afloopt. Een deel daarvan komt door natuurlijke oorzaken, een ander deel door het lensontwerp en weer een ander deel door mechanische invloeden.

Oorzaken

Natuurlijke oorzaken – Lichtafval is een natuurkundig verschijnsel, beschreven door de cos4 (cosinus) wet. Eerste factor is dat licht langer onderweg is naar de hoeken van het beeld dan naar het midden. Dit kost factor cos2 aan lichtopbrengt. Niet alle lenselementen zijn gelijk, ronde elementen worden gebruikt voor het midden, eliptische elementen voor de hoeken. Deze hebben een kleiner opbrengstgebied dan die van het midden. Dit kost ook één cos factor. Een laatste factor wordt gevormd door het licht dat in een normale hoek binnen komt, vergelijkbaar met het zonlicht later op de dag. Doordat het licht in een grotere hoek binnen komt is de verwarming van de zon ’s avonds minder, hetzelfde geldt voor de hoeveelheid licht in de hoeken. Afhankelijk van de omstandigheden zijn enkele of alle van deze factoren aanwezig.

Lensontwerp – Vrijwel alle lenzen bestaan meerdere lenselementen. De achterste elementen worden gedeeltelijk blokkeerd door de lenselementen vooraan, wat beperkingen tot gevolg heeft voor de hoeveelheid licht die op de sensor kan vallen, zeker als deze met een hoek binnen komt. Vooral als de afstanden tussen de elementen groter zijn kan licht onder een hoek de wand van de tubus waarin de lenselementen zich bevinden raken. Hierdoor zie je een langzame afname van het licht hoe verder je uit het midden kijkt. Deze vorm van vignetting is gevoelig voor het diafragma en kun je onderdrukken door het diafragma 2-3 stops verder dicht te knijpen.

Mechanisch – Een te grote lenskap, meerdere filters op elkaar stapelen of een te dik filter gebruiken bij een groothoeklens kunnen er toe leiden dat er schaduw van het object in de lens terecht komt omdat deze de lichtbron gedeeltelijk blokkeerd, waardoor de randen donker worden. Het effect is vaak sterker dan alleen het effect van de lens zelf, de randen zijn dan al snel zwart.

Het effect is trouwens het sterkst als je de lens wijd open gebruikt (zo laag mogelijke f-waarde van het diafragma). Hoe verder het diafragma wordt dichtgeknepen, hoe minder het effect zal zijn. Digitale camera’s zijn in de meerderheid crop-camera’s (de sensor is kleiner dan een 35mm negatief) waardoor er een uitsnede van het beeld wordt gemaakt en je ook minder snel last krijgt van vignetting.

Vrijwel elke fotobewerkingspakket biedt de mogelijkheid om vignettes te reduceren. Door extra wit licht aan de randen toe te voegen worden de donkere delen gecompenseerd. Hier wordt deze functie echter meestal niet voor gebruikt, eerder andersom voor het artistieke effect.

Artistiek effect

Het menselijk oog is gericht op het volgen van het licht, lichte delen van een foto worden sneller opgemerkt dan donkere delen van een foto en door de randen van de foto donkerder te maken richt het oog zich sneller op het belangrijkste deel van de foto, het onderwerp in het midden. Het onderwerp wordt bijna letterlijk in de spotlight geplaatst.

De vignette zorgt er voor dat de paddenstoelen meer op de voorgrond komen,
het bos en de boomstam nemen een minder prominente plek in.

Je kunt vignettes toepassen door gebruik te maken van ‘speciale’ camera’s en lenzen of fotobewerkingssoftware. De hardware voor deze speciale effecten is in dit geval nu eens niet duurder, eerder juist goedkoper. Eigenlijk, hoe goedkoper hoe groter de kans dat je er ‘last’ van krijgt. Aardig wat fotografen werken bijvoorbeeld met een erg goedkope Holga camera, een soort plastic speelgoed dingetje. Befaamd om de vignetting. Ook Lomo en Diana vallen hieronder.

Grafische bewerkingen

Lightroom/Camera Raw

Lightroom en Camera Raw zijn helemaal ingericht op fotografen, vignetting is één
van de belangrijkste functies. Voor correcties, maar ook artistiek effect.

In Lightroom is een vignette heel snel toe te passen, het is één van de opties in het Develop menu. Door het Amount balkje van rechts naar links te slepen wordt het effect naar keuze sterker. Waarschijnlijk ziet het er nu iets te sterk uit, door met de Midpoint balk te slepen kan het effect minder sterk worden gemaakt waardoor er meer een spotlight effect ontstaat.

Grote verbetering in Lightroom 2.0 ten opzichte van Lightroom 1 is dat gekozen kan worden het vignette effect toe te passen op de originele foto of alleen op de uitsnede. Hetzelfde geldt trouwens voor Camera Raw.

Photoshop CS/Elements

In Photoshop CS2-4 zit er een vignetting functie in de Distort > Lens Correction instelling, deze werkt hetzelfde als in Lightroom of Camera Raw.

Lens Correction werkt net als Lightroom en Camera Raw.

Voor meer controle over het effect, of als je een oudere Photoshop of Photoshop Elements hebt, kun je de volgende stappen toepassen.

In Photoshop is het iets meer werk, maar is wel hele precieze
controle over de vorm en de locatie van de vignette mogelijk.

Stap-voor-stap:

Open de foto in Photoshop en maak een nieuwe laag aan.
Vul de laag met zwart.

Druk vervolgens op M om een selectie te maken, meestal kies ik voor een ronde selectie. Teken de selectie in het blad, laat ongeveer 0,5-1cm aan ruimte vrij aan de randen.

Druk vervolgens op Delete (PC) of backspace (Mac) en
de onderliggende foto komt door de zwarte laag heen.

Waarschijnlijk is het effect nu te sterk, door de Opacity te verminderen (in dit geval tot 40%) wordt het effect minder sterk. Je kunt eventueel de laag nog verplaatsen om nog preciezer de vignette om het onderwerp te zetten.

Let op

Omdat het een veelgebruikte techniek is en zo makkelijk is uit te voeren is het ook makkelijk om te overdrijven, let daarom goed op of het gebruik van een vignette een functie heeft in de foto.

Voorbeelden

Ter inspiratie onderstaand nog een aantal voorbeelden. Opvallend met de eerdere voorbeelden in dit artikel is dat ik de vignettes subtieler ben gaan toepassen, op onderstaande voorbeelden is het veel duidelijker dat er een vignette is toegepast.