Zwart-wit fotografie

Tot 1935 (toen Kodachrome werd geïntroduceerd) was er helemaal geen kleurenfilm in de fotografie. Hele generaties zijn opgegroeid met zwart-wit beelden. Misschien dat we daarom wel een nostalgisch gevoel krijgen als we zwart-wit foto’s bekijken. Maar zwart-wit fotografie biedt ook in 2010 nog voldoende toepassingen. Doordat kleur niet kan afleiden worden compositie, vormen en lichtval belangrijker, het draait (weer) om het onderwerp. Daarnaast kun je met zwart-wit ruis, problemen met de kleuren en oninteressante luchten verbloemen. Ideaal op dagen dat het weer tegen zit of ‘het licht’ er niet is.

Door de lange historie met zwart-wit fotografie, de oude meesters die we alleen van zwart-wit kennen en de keuze van zwart-wit bij fine-art fotografie heeft zwart-wit een exclusieve aanblik. Het is iets bijzonders, zeker met digitale fotografie worden er veel minder zwart-wit foto’s gemaakt. Dat is jammer, want zwart-wit fotografie biedt een manier om vormen en lijnen veel meer te benadrukken en te spelen met licht. Daarmee is het een gereedschap waar elke fotograaf minimaal een paar keer aan geroken moet hebben.

Lichttonen, lijnen en vormen

Als je kleur weghaalt wordt het menselijk oog gevoeliger voor lichtintensiteit. Zwart-wit fotografie gaat over het zwart, het wit en de lichttonen er tussenin. Het menselijk oog gaat voortdurend op zoek naar contrast, zo kunnen we fysieke elementen uit elkaar houden.

Bij een zwart-wit foto wordt dat dus ook belangrijker. Ga voor zwart-wit foto’s op zoek naar scènes met een hoog contrast. Met behulp van contrast kun je de kijker laten zien wat belangrijk is in een scène. Hele lichte of hele donkere contrasterende delen eisen de aandacht op.

Voor landschappen zoek je vaak het zachte licht van de ochtend of avond op, bij zwart-wit doe je juist het tegenovergestelde. Het harde licht midden op de dag zorgt er voor dat lijnen en vormen extra benadrukt kunnen worden. In nabewerking maak ik het contrast vaak veel sterker dan als de foto in kleur zou zijn. Donkere schaduwen of uitgebeten lucht vind ik vaak minder hinderlijk in zwart-wit, hoewel ik er wel vaak voor waak de lucht niet te wit te maken.

Naast de verschillende lichttonen zullen ook patronen duidelijker naar voren komen. Zwart-wit fotografie is ideaal om texturen duidelijker naar voren te laten komen, er is geen kleur om subtiele texturen te verbloemen. Mede afhankelijk van welke kleuren je accentueert in de nabewerking kun je texturen nog eens extra aanzetten.

In zwart-wit fotograferen vereist oefening. Je moet de wereld gaan zien zonder kleur, contrast en tonen moeten de belangrijkste reden zijn om een foto te maken. Dit kun je niet eenvoudig in korte tijd opdoen, over tijd moet je een monochrome visie ontwikkelen. In eerste instantie zul je op de computer door experimenteren een foto ontdekken die je goed naar zwart-wit om kunt zetten, maar op den duur zul je vaker al tijdens het fotograferen kiezen welke foto wel en welke foto niet naar zwart-wit omgezet moet worden en specifiek op zoek gaan naar goede zwart-wit onderwerpen.

Monochrome foto’s brengen een gevoelige kant naar voren en geven diepte en een kans een object of een persoon beter te onderzoeken doordat het beeld meer grafische elementen bevat. Daarom past zwart-wit fotografie goed bij abstracte foto’s. Daar vallen portretten ook onder, door een enkel gezicht op te nemen in zwart-wit geef je de kijker de kans het gezicht te onderzoeken in alle verschillende grijstonen.

Onderwerpen

Onderwerpen die zich niet lenen voor zwart-wit fotografie zijn van zichzelf erg kleurrijk. Bijvoorbeeld een zonsondergang of kleurrijke dieren en bloemen. Onderwerpen die zich juist wel lenen voor zwart-wit fotografie zijn oudere voorwerpen zoals bijvoorbeeld oude schuurtjes, verweerde hekjes, oud gereedschap. Ook de doorleefde gezichten van oude mensen zijn een dankbaar onderwerp. Een zwart-wit foto laat bij hard licht dan duidelijk de lijnen in het gezicht zien, ze hebben iets meegemaakt.

Maar met zwart-wit kun je in portretten ook iets verbloemen. Huidskleuren worden minder kritisch, beschadigingen, vlekjes of ongelijkmatige schaduwen vallen minder op dan in een kleurenfoto. Onze ogen kijken onbewust naar de kleurtonen van een gezicht om bijvoorbeeld te ontdekken of iemand ziek is. Als de kleur van de huid erg afwijkt dan ziet een foto er voor ons oog niet goed uit.

Ook in de landschappen is zwart-wit prima toe te passen. Vaak schakel ik over op zwart-wit op de dagen of tijdstippen waar je anders binnen zou blijven zitten, omdat de lucht saai grijs is of wit uitgebeten raakt op de foto. Door het contrast van een zwart-wit foto in nabewerking op te voeren accentueer je de vormen van bomen of de lijnen in het landschap. De vormen leiden de aandacht af van de lucht, waardoor het landschap beter zichtbaar is voor de kijker. De verschillende lichttonen geven extra diepte aan een foto.

Let er wel op met foto’s in grote ruimten dat niet dezelfde tonen in de verschillende elementen van de foto terugkomen en in elkaar over lijken te lopen. Dit geeft een saaie aanblik aan de foto, het oog kan zich niet richten op de verschillende lichttonen. Zorg voor contrast in de foto, veel zwart-wit foto’s zijn bedoeld om een dramatische aanblik met impact te geven.

Kleurinformatie

Sommige camera’s bieden de mogelijkheid om in zwart-wit te fotograferen. In veruit de meeste gevallen adviseer ik toch om foto’s te nemen met alle kleurinformatie intact, zeker als je in JPG formaat fotografeert. De camera registreert niet de 16 miljoen kleuren zoals in normale kleurenfoto’s, maar legt slechts 256 grijstonen vast. Hiermee gooi je dus heel veel informatie weg.

Daarnaast kun je met behulp van de kleurinformatie accenten leggen in de foto of het contrast op basis van een kleur versterken door het rood, groen of blauw (RGB) kanaal in de nabewerking te versterken ten opzichte van de andere kleuren. Dit betekent dat je iets langer bezig bent in nabewerking, maar daarmee heb je wel veel meer controle over hoe het uiteindelijke zwart-wit beeld er uit komt te zien.

Fotografeer daarom gewoon in kleur en wijzig het achteraf op de computer. Op deze manier houd je alle opties open. Je kunt eventueel wel gebruik maken van de zwart-wit stand op de camera om te controleren of je een interessante zwart-wit compositie te pakken hebt en dan switchen naar een stand waarin je de kleur intact houdt. Je zult merken dat je steeds minder vaak deze stand nodig hebt om tot goede resultaten te komen.

Als je in RAW formaat fotografeert, kun je er soms ook voor kiezen het beeld in zwart-wit op het LCD scherm van de camera te tonen, maar toch de kleuren te behouden in het RAW bestand. Controleer dit in de handleiding, voordat je een hele dag zwart-wit fotografeert en het blijkt dat je niet meer bij de kleurinformatie kunt ;)

Nabewerking

Elk fotobewerkingsprogramma heeft de mogelijkheid om foto’s om te zetten naar zwart-wit. In de meeste gevallen zal dit resulteren in een grijze versie van de foto die je hebt vastgelegd. In veel omstandigheden spatten de lijnen en vormen niet van het scherm, zeker als je een grijze saaie dag hebt uitgekozen.

Door in de nabewerking een bepaalde kleur uit het palet van rode, groene en blauwe kleuren die de camerasensor heeft vastgelegd te accentueren kun je er voor zorgen dat je een specifiek deel van de foto meer of minder belangrijk maakt.

In de nabewerking kun je het rode, groene of blauwe kanaal belangrijker maken in verhouding met de andere kleuren, waardoor je de tonen in de foto aanpast. Afwijkende (lichte en donkere) delen eisen meer aandacht op, door de kleur mix aan te passen kun je die tonen beïnvloeden. Onderstaand een voorbeeld gemaakt in Photoshop Elements, met behulp van de zwart-wit functie.

Zwart-wit met extra aandacht voor rood kanaal

Zwart-wit met extra aandacht voor groen kanaal

Zwart-wit met extra aandacht voor blauw kanaal

Ook door het contrast op te voeren kun je een middelmatige zwart-wit foto verbeteren. Onderstaande foto’s zijn in Lightroom bewerkt. De meest linkse foto is een onbewerkte grijsschaal foto, in de middelste foto is er extra contrast toegevoegd (de lichte delen zijn lichter geworden, de donkere delen donkerder), in de laatste foto is er geschoven met de witbalans. Voor de kleur heeft dit geen effect, maar delen van de foto kunnen zo wel lichter en donkerder worden gemaakt.

Afhankelijk van het contrast wordt de achtergrond duidelijker of minder duidelijk en het gezicht van de treinbestuurder lichter of donkerder.

Lightroom biedt ook een andere aanpak, je kunt er voor kiezen de foto niet naar grijsschaal om te zetten, maar om de kleurverzadiging terug te draaien (waardoor je ook een zwart-wit foto krijgt) en met behulp van acht kleuren de tonen aan te passen. Lightroom is hierin preciezer dan de methode waarbij je drie kleuren kunt bewerken.

De intensiteit van acht kleuren aanpassen in Lightroom

Het groene kanaal is sterk verminderd, waardoor de tonen anders uit vallen

Deze laatste methode introduceert wel meer ruis in de rechter foto, zeker als je het groene kanaal vrij ver terugschroeft. Nabewerking in zwart-wit kan ruis versterken, vooral als je in nabewerking de rode of blauwe tonen sterker maakt ten opzichte van de groene tonen of de groene tonen verzwakt. Daarom is het belangrijk te fotograferen met een zo laag mogelijke ISO waarde. Hoewel ruis ook juist weer een reden kan zijn om voor zwart-wit nabewerking te kiezen, de ruis heeft dan wel wat weg van de korrel die je in film ziet.

Een andere (clichématige, moet gezegd worden) manier om met zwart-wit om te gaan is door een enkel element van de foto wel kleur te geven. Dit effect werd erg effectief toegepast door Steven Spielberg in Schindler’s List, waar alles zwart-wit was op de jas van een meisje na. Op dat moment krijgt kleur een enorme impact. Hetzelfde kun je doen voor je eigen foto. Belangrijk is dat er in een beperkt gedeelte van de foto een overheersende kleur is die niet in andere delen terug komt, door van alle andere kleuren de kleurverzadiging terug te draaien blijft alleen die kleur over.

In Lightroom is de kleurverzadiging van zeven van de acht kleuren op nul gezet, alleen het rode kanaal is bewaard

Er zijn vele manieren om een foto naar zwart-wit om te zetten, elke fotograaf heeft weer zijn eigen voorkeur. Het hangt af van je eigen smaak en het beoogde effect van de bewerking. Ikzelf geef de voorkeur aan de presets in Lightroom als startpunt, een vrij globale aanpassing, maar je kunt er ook voor kiezen alle kleurkanalen in Photoshop te splitsen in lagen en vervolgens in elke laag tot op pixelniveau te toning te bewerking, de contrastcurve aan te passen of met ‘doordrukken’ en ’tegenhouden’ het lokale contrast te verbeteren.

Naast handwerk in Photoshop zijn er trouwens ook filters beschikbaar specifiek voor zwart-wit bewerking, bijvoorbeeld de Nik Silver Efex Pro plug-in voor Photoshop, Lightroom of Aperture (dan ben je wel $200 verder).

Elke methode heeft zijn eigen voor- en nadelen, kies een methode die je het beste bevalt.

Afdrukken

Heb je eenmaal een goede zwart-wit foto met mooie tonen en duidelijke vormen en lijnen, dan is het mooi als je die kunt afdrukken. De ene printer is hiervoor meer geschikt dan de ander, hoe meer cartridges met verschillende grijstinten hoe beter. De printer hoeft dan namelijk de kleuren niet te mengen om een grijstoon te bereiken, waardoor je minder kans loopt op verkleuringen.

Zwart-wit fotografie vereist geen speciale apparatuur of camera instellingen. Je moet op een andere manier naar je onderwerp kijken, hoe kun je het beste het licht, de schaduw en de compositie vastleggen om de mogelijkheden van zwart-wit optimaal te gebruiken. Beperk jezelf eens een dag of een week tot puur alleen het vastleggen van foto’s met als doel ze naar zwart-wit om te zetten. Zoals in zoveel gevallen met fotografie, door je te beperken kun je vaak de meest creatieve resultaten bereiken.