Het licht zien

Zonder licht is er geen fotografie. In technisch opzicht, zonder licht kan de sensor niets registeren, maar ook in artistiek opzicht. Naast ondersteunend is licht in bepaalde omstandigheden zelfs het hoofdonderwerp van je foto, de kwaliteit van het licht kan dan je foto maken of breken.

Het zonlicht reflecteert in het Van Gogh Museum in Amsterdam.

Kadering, compositie, perspectief en het onderwerp moeten allemaal samenwerken om een succesvolle foto te maken. Maar zelfs als je al deze elementen samen perfect toepast mist de foto toch nog steeds iets. De meeste niet-fotografen nemen het licht als een gegeven, zijn zich er niet van bewust dat de kwaliteit en het gedrag van het licht sfeerbepalend zijn voor een scène. Als fotograaf moet je de kwaliteit en het gedrag van licht goed kunnen begrijpen om controle uit te oefenen over de uiteindelijke foto.

Licht heeft vele eigenschappen die een fotograaf kan uitbuiten om een bepaald effect te bereiken. Licht kan sterk of zwak zijn, het onderwerp van voren, van achteren of vanaf de zijkant belichten. Licht reflecteert verschillend op verschillende oppervlakken. Licht kan binnenkomen in een hoge of lage hoek. Hard, met donkere en duidelijke schaduwen of juist zacht, bijna schaduwloos of juist gespreid met schaduwen die er wel zijn, maar niet overheersen.

Door op een bepaalde manier het licht te gebruiken kun je een eigen stempel drukken op je beelden, doe je dit lang- en onderscheidend genoeg gekoppeld aan bepaalde onderwerpen dan ontstaat er een eigen stijl die mensen zullen gaan herkennen.

Net zoals de beroemde schilders heb je als fotograaf de macht om te schilderen met het licht en een bepaalde sfeer neer te zetten. Als een beeldhouwer boetseer je met licht het uiteindelijke beeld. Dit beeld zegt meer dan de duizend woorden van de schrijver. Leren omgaan met licht is dus een enorm krachtig artistiek middel.

Gericht licht

Gericht licht afkomstig van een flitser of de zon wordt vaak omschreven als ‘hard’ licht. De gerichte schaduwen die deze lichtbronnen afgeven zijn donker met duidelijk gedefinieerde randen. Hoewel bij zonlicht het gereflecteerde licht in de atmosfeer nog wel een verzachtend effect heeft en een deel van de schaduwen inkleurt. Bij flitsers die binnen worden gebruikt zonder andere bron van verlichting is dit verzachtende effect niet aanwezig en krijg je erg donkere schaduwen. Het contrast in de scène neemt toe, het harde licht maakt de lichte delen nog lichter en de schaduwen nog donkerder. Randen worden sterk afgetekend en geven een driedimensionaal gevoel, waardoor de illusie van diepte ontstaat.

Tijdens hoogzomer midden op de dag, als de zon erg hoog aan de horizon staat, is het effect van het gerichte zonlicht minder duidelijk. Alle delen van de scène worden gelijk belicht, er is weinig contrastverschil tussen de schaduwen en de lichte delen waardoor de foto als saai wordt ervaren. Er is niets om het oog de scène in te trekken. Vormen en compositie gaan dan een grotere rol spelen.

Weinig schaduwen maken dat het landschap er vlak uit ziet

Dit is het moment waarop veel toeristen fotograferen in de zomervakantie, tussen 10/11u en 16/17u. Vroeger of later op de dag, als de zon lager aan de horizon staat heb je meer mogelijkheden om met het licht te spelen. Door jezelf en je onderwerp in een bepaalde hoek met de zon te plaatsen kun je verschillende effecten bereiken.

Richting van het licht

Het minst mooie licht is als het licht direct over je schouder het onderwerp belicht (licht van voren). Hierdoor ontstaat een vlak, felverlicht onderwerp met weinig textuur en vorm. Geen schaduwen die de illusie van diepte kunnen geven of een schaduw direct achter het onderwerp. Dit licht zie je vaak als er met een flits op volle kracht in iemands gezicht wordt gefotografeerd. Het kan echter wel interessant licht zijn als de (laagstaande) zon een gebouw of landschap verlicht en er zit een grote donkere lucht achter. Het licht dat van voren op het onderwerp valt geeft dan een groot contrast tussen landschap en lucht.

We spreken van zijlicht als de lichtbron in een hoek binnen komt vanaf de fotograaf gezien. Fel verlichte delen en donkere schaduwen geven een sterk contrast, waardoor de vorm van het onderwerp goed uit komt. Zijlicht brengt textuur naar voren en geeft de illusie van diepte in landschappen. Kun je jezelf niet zo plaatsen dat je kunt profiteren van zijlicht, kies dan een ander moment van de dag om de foto te maken. Zijlicht komt in hoogzomer alleen vroeg of juist laat op de dag voor als de zon lager aan de horizon staat. Met zijlicht is een lens gevoeliger voor flaring, maak dus gebruik van een zonnekap.

Tegenlicht, de lichtbron is direct achter het onderwerp, geeft vaak een dramatisch effect aan een foto. Het zorgt er voor dat onderwerpen van achteren worden belicht, waardoor details verdwijnen, een sterker contrast ontstaat tussen licht en donker, silhouetten ontstaan, schaduwen duidelijker zichtbaar worden en lijnen en vormen worden benadrukt. De lichtbron is in de foto vaak te zien als een heldere vlek of een sterke gloed rond het onderwerp, in mooi avondlicht kan tegenlicht het onderwerp helemaal omhullen. Doorzichtige onderwerpen zoals bladeren, kwallen, etc. krijgen bij tegenlicht een prachtige glans. Je sluitertijd moet langer worden om het onderwerp niet in een silhouet te veranderen.

Gebruikmaken van het tegenlicht, sluitertijd van 1/2500s

Bij portretfotografie laat licht direct van voren beter de kenmerken van de huid zien, tegenlicht laat beter de vormen van het onderwerp zien en met zijbelichting wordt de schoonheid benadrukt. Direct zonlicht wordt vaak als hard gezien bij portretten, vaak wil je juist zachter licht om imperfecties te verbloemen. Maar dit licht kan soms ook juist worden gebruikt om de doorleefdheid van een gezicht te tonen. Hard licht in een hoek geeft ook de beste indruk van scherpte en maakt texturen beter zichtbaar.

Een goede manier om met gericht licht te werken is bij een raam. Het licht van buiten wordt omgebogen en komt als een spotlight de ruimte in.

Gespreid licht

Op bewolkte dagen lijkt het licht van alle kanten te komen. Alles is zichtbaar, de sensor kan veel details vastleggen, maar mist diepte. Net zoals tijdens hoogzomer zie je eigenlijk geen schaduwen, alles wordt vanuit alle kanten gelijkmatig verlicht. Hiermee wordt het licht als veel zachter ervaren. Dit licht geeft een heel ander effect dan het gerichte licht van de zon of een flitser en is het beste toe te passen als je subtiele details in kleur of vorm wilt vastleggen zoals bijvoorbeeld bij het fotograferen van bloemen of detail in natte stenen. De eigen kleuren van het onderwerp komen beter naar voren en er is ook meer detail zichtbaar in de schaduwen en lichte delen doordat er geen reflecties zijn die worden veroorzaakt door het felle zonlicht.

Voor landschapsfotografie wordt het licht van een bewolkte lucht als ‘slecht’ licht gezien. De algemene wijsheid is dat je dan beter later kunt terugkomen. Maar soms heb je geen andere keus, bijvoorbeeld als je op pad bent tijdens je welverdiende vakantie. Door je onderwerpen zorgvuldig te selecteren of door een andere aanpak te kiezen blijven er nog veel mogelijkheden over. Je kunt bijvoorbeeld op zoek gaan naar details in het landschap. Normaal gesproken is het contrast in een bos te hoog als de zon door de bladeren schijnt, juist op bewolkte dagen kun je dan op zoek gaan naar detail in het bos.

In een bos is bewolking juist goed

Kleurtonen

Kleur heeft een grote invloed op het gevoel dat je bij een foto krijgt en geeft een emotionele reactie. Warmere kleuren (meer naar geel en rood neigend) geven een sterker emotioneel gevoel dan koelere kleuren als blauw en groen. Een goede fotograaf gebruikt dit gegeven en kiest het juiste moment om een bepaalde foto te maken.

Midden op een warme zomerse dag heeft het licht meer een blauwe kleur dan later op de dag. Een uur voor en na de zonsopkomst/zonsondergang speelt het licht een meer opvallende rol dan midden op de dag. De kleurkwaliteit van het licht verandert continu gedurende de dag. Het grootste deel van de dag ervaren mensen de felle koele kleur van het licht en zien dit als normaal licht. Voor en na een zonsopkomst en zonsondergang lijkt het zonlicht veel warmer, bijna geel-oranje.

Ochtendlicht geeft gele accenten

Vaak is dan het licht zelf ook een reden om een foto te nemen. Dit moment van de dag heeft het licht echt een grote invloed op de uiteindelijke foto. Het is niet voor niets dat landschapsfotografen dagen achtereen vroeg opstaan en naar een plek toegaan in de hoop dat alle elementen goed samenvallen en er een gedenkwaardige foto ontstaat. Vooral als er wolkjes in de lucht zijn reflecteert het zonlicht in de lucht en heb je grote kans op mooie warme kleuren in de lucht.

Studiofotografie

Is het licht er niet, dan kun je het ook maken. Het verschil tussen studiofotografie en locatie fotografie is dat de fotograaf in een studio meestal met een wit vel papier begint (tenzij er grote ramen in de studio zijn die het licht van buiten naar binnen laten vallen) en alles nog moet bedenken. De fotograaf moet bijvoorbeeld bedenken hoe het onderwerp te belichten, wat het effect van het licht zal zijn op het onderwerp en vervolgens moet het lichtplan ook worden toegepast. En dan blijkt of het idee klopt of dat er nog aanpassingen nodig zijn.

Een studiofotograaf moet het licht ontwikkelen in plaats van zien wat al bestaat. Dit vereist kennis, kunde, observatievermogen, organisatie en discipline. Goede studiofotografie vergt heel veel tijd, veel oefening en veel geduld.

Reflecties

Verschillende voorwerpen zullen licht op een andere manier weerkaatsen of zelfs absorberen. Het deel van een object waar het licht op schijnt is lichter dan de delen van het objecten waar geen licht op schijnt. Sommige delen geven ook een schaduw te zien, omdat een deel van het licht wordt geblokkeerd. Het tegenovergestelde is aan de hand als een voorwerp het licht weerkaatst waardoor het ook op andere oppervlakken verschijnt waar het anders niet direct zou komen. Zo kan onder een object dat anders licht tegen zou houden toch licht komen, bijvoorbeeld bij een tafel.

Het principe van reflecteren wordt veel toegepast bij portretfotografie. Met een reflector scherm wordt het licht zo omgebogen dat dit het model bereikt. Zo worden schaduwen met licht ingekleurd die anders erg donker zouden zijn. Vaak kiest de fotograaf dan voor zijbelichting. Afhankelijk van de reflector bereik je ook een ander effect. Een witte reflector maakt het licht zacht en kleurt de schaduwen zacht in. Een zilveren reflector kaatst het licht meer waardoor het harder licht blijft. Een gouden reflector geeft het licht een warmere kleur mee.