Landschap? Wolkenschap!

Wolken zijn onontbeerlijk voor landschapsfoto’s, ze bepalen voor een groot deel de sfeer van een landschap, voegen drama toe en verbeteren de kwaliteit van het licht. En soms zijn ze een onderwerp op zichzelf.

Waar andere mensen een zonnige wolkeloze dag als ideaal ervaren, hebben landschapsfotografen vaak een andere mening. Een wolkeloze lucht wordt als saai ervaren, er is geen sprake van een subtiel lichtspel in de wolken bij zonsondergang, de wolken kunnen niet worden gebruikt als balans voor de rest van de compositie en ze kunnen niets aan de sfeer toevoegen.

Een perfecte zomerse dag in Hyde Park, de wolken maken het beeld compleet

Of een landschapsfoto succesvol is, wordt in belangrijke mate bepaald door de aanwezige wolkenlucht, niet in de minste plaats doordat wolken ook voor een belangrijke mate het lokale weer bepalen. Een stormachtige lucht met een door de zon verlichtte voorgrond geeft een hele andere sfeer aan hetzelfde landschap dan een wolkenlucht waar losse wolkjes rustig voorbijtrekken.

De voorgrond wordt nog verlicht door de zon,
terwijl in de achtergrond de wolken zich samenpakken

In Nederlandse landschappen spelen de wolkenluchten een erg grote rol. Wij kunnen minder gebruik maken van natuurlijke elementen als bergen en hoogteverschillen, door het vlakke land is er ook meer van de lucht zichtbaar. Nederland is hierdoor aantrekkelijk voor artiesten die op het land afkomen voor de typische Hollandse wolkenluchten en de kwaliteit van het licht.

Hard en zacht licht

De zon staat midden op de dag ver weg van de aarde. Hoe verder een lichtbron van het onderwerp is verwijderd en hoe kleiner de lichtbron is, hoe harder het licht wordt. Vooral midden in de zomer bij een felblauwe hemel zonder wolken is dit op zijn meest extreem en is het licht op zijn hardst. Je krijgt te maken met een groot contrastverschil tussen de lichte en de donkere delen van een scène, waardoor een camera niet alle details kan vastleggen. Schaduwen worden diep zwart of de lucht raakt wit uitgebeten.

De wolk voegt een extra element toe aan de foto

Dit in tegenstelling tot een dag waarop er wolken zijn. De zon is dan niet de hoofd lichtbron van de scène, maar de wolken zijn dit. Wolken kunnen helpen het licht te breken en te spreiden over een groter oppervlak waardoor het licht zachter wordt. Hoe lager de bewolking, hoe zachter het licht dat op het landschap valt. Een bewolkte dag hoeft dus niet een reden te zijn om je camera niet mee te nemen.

Wolken die interessant zijn om vast te leggen

De bekendste wolken zijn de Cumulus “goed weer” wolken. Witte donzige wolkjes die op een rustige zomerdag langzaam over het landschap schuiven. Ze ontstaan een paar uur na zonsopkomst en verdwijnen weer voor de zonsondergang. Meestal valt hier geen regen uit en zijn ze ideaal om wat interesse aan een scène toe te voegen.

In instabiele lucht kunnen Cumulus wolken echter veranderen in Cumulus congestus, de wolk neemt een verticale vorm aan. Hieruit kan een korte bui vallen of hij kan uitgroeien tot een Cumulonimbus, de moeder aller wolken. Op dat moment heb je het over een storm die zware regen en hagel kan veroorzaken. In veruit de meeste gevallen zal de Cumulus congestus echter weer inkrimpen na een korte regenbui.

De Stratocumulus komt het vaakst voor. De wolk bestaat uit flarden met af en toe een stuk heldere hemel, vaak grijs of witachtig met donkere en lichtere delen die elkaar afwisselen. Hieruit kan soms motregen vallen. Je hebt de kans dat er zonnestralen zichtbaar zijn die door de wolken op het landschap vallen.

Door expres met 2 stops onder te belichten komen de lichtstralen van de zon er beter uit dan als ik de belichtingssuggestie van de camera had gevolgd

De Altocumulus zijn wolken die parallel of in een waaier over het landschap vallen. Aan de andere kant van waar de zon er op valt is schaduw zichtbaar. Ze bestaan uit waterdruppels en kunnen gedurende een zomerdag tot een onweerswolk uitgroeien. Deze wolken zijn het beste vast te leggen met een lage zon.

Cirrus wolken zijn wolken in de hoogste luchtlaag die gevormd worden door ijskristallen. Het is de sluierbewolking die er voor kan zorgen dat de zon gedurende de dag langzaam achter wolken verdwijnt.

Sluierbewolking met extra kleur tijdens de zonsopkomst

Luchttemperatuur in de verschillende luchtlagen, wind en de zonnekracht spelen allemaal een rol in het ontstaan van wolken. De weersverwachting van één a twee dagen van te voren is over het algemeen redelijk betrouwbaar. Het kan de moeite lonen om wat langer op mooie een plek rond te hangen of later terug te komen om zo een wolkenlucht vast te kunnen leggen die iets aan de foto toevoegt.

(Atmo)sfeer

Wolken spelen dus een belangrijke rol in landschapsfotografie. Ze bepalen in belangrijke mate wat de kwaliteit van het licht op het landschap is. Of een wolk juist wel of juist net niet tijdens de zonsondergang voor de zon schuift kan een foto maken of breken.

Bij onderstaande foto brak het wolkendek tijdens de zonsondergang net genoeg om extra kleur aan de foto toe te voegen. Door het statief te verplaatsen kon ik de wolken in een vrije hoek van de foto plaatsen om zo de compositie meer balans te geven.

Een tijdelijke opening in het wolkendek tijdens zonsondergang zorgt voor extra sfeer

Verspreide wolkjes in de lucht krijgen tijdens de zonsondergang een gele of rode gloed waardoor ze extra sfeer aan de foto toevoegen.

Zijn de wolken erg laag, dan spreken we eigenlijk van mist. Ook dit kan een interessant fotografisch hulpmiddel zijn om extra interesse aan een scène toe te voegen. Bekende onderwerpen zien er opeens heel anders uit als er mist aan het geheel wordt toegevoegd en hinderlijke elementen in de achtergrond kunnen worden verborgen. Mist maakt een alledaags landschap opeens mysterieus.

Drama

Het mooiste licht ontstaat vaak op de rand van een stormfront. Donkere wolken pakken zich samen om uit te groeien tot een onvermijdelijke regenbui. De zon kan zich echter nog een tijdje laten zien net aan de andere kant van het front, waardoor de voorgrond nog wordt verlicht. Hier loop je ook kans een regenboog te zien.

Vaak wordt hierdoor het contrastverschil in de scène omgedraaid, de voorgrond is lichter dan de lucht, waardoor de lucht nog donkerder en dreigender wordt als je de belichting instelt op de voorgrond.

Groot contrastverschil tussen donkere lucht en witte vuurtoren

Zorg echter wel voor een paraplu of regenkleding en een plastic zak voor je camera, het kan zomaar losgaan op de plek waar je net nog in de zon stond. Onderstaande foto leverde kort na het afdalen een flink nat pak op en we hadden niets bij ons, gelukkig was het zomer en kwam de zon na een half uur weer door om onze kleding te drogen.

Donkere wolken pakken zich samen rond Slieve League

Wolken zijn echter niet alleen van belang voor landschapsfotografen. Een lucht volledig bedekt met wolken levert zacht licht op, ideaal voor bijvoorbeeld portretfotografie of macrofotografie. Het hinderlijke harde zonlicht en de donkere schaduwen zijn dan niet aanwezig, waardoor de echte kleuren vastgelegd kunnen worden en meer detail in de foto zichtbaar is. Eventueel kun je met een losse flitser en een reflector met goudfolie weer extra warm licht in de scène brengen.

Compositie

Wolken kunnen helpen om de compositie in balans te brengen. Als het zwaartepunt in de foto rechts onderin valt, op één van de snijlijnen van de ‘regel van derden‘, dan kan het nuttig zijn voor de compositie om links bovenin een extra element toe te voegen die de compositie weer in balans kan brengen. Vaak kan dit worden gedaan door een eenzame wolk in de compositie op te nemen.

Een wolk op zichzelf kan ook een interessant onderwerp zijn. Bijvoorbeeld als deze vrij boven een bergtop of boom hangt.

Het lijkt net of de wolk uit de schoorsteen komt

Door voor een lange sluitertijd te kiezen tegen zonsondergang kun je beweging in de wolken suggereren:

Met een lange sluitertijd kun je beweging in de foto suggereren

Hulpmiddelen

De lucht is in de meeste gevallen lichter dan de voorgrond. Als het verschil in de hoeveelheid licht tussen lucht en voorgrond – het contrastverschil – te groot wordt, dan kan de camera niet alle details goed vastleggen. Het menselijk oog kan meer contrastverschil (dynamisch bereik) onderscheiden dan de camera. Hierdoor ziet de lucht er wit uit op de foto waar je met je oog nog gewoon een blauwe lucht ziet. Je moet dan een keuze maken voor het belangrijkste element, is het belangrijker dat de lucht de juiste kleuren en details laat zien of is het belangrijker dat het landschap dit laat zien…

Het ND filter brengt extra detail naar voren in de lucht
die zonder filter verloren was gegaan

Een hulpmiddel om toch al deze details te registeren is gebruik te maken van een gradueel dichtheidsfilter (ND Grad filter). Deze filters kun je voor de lens schuiven, ze helpen om het contrastverschil tussen lucht en voorgrond te verkleinen.

Het bovenste deel van het filter is donker en loopt geleidelijk naar doorzichtig. Afhankelijk van de plek van de horizon in de foto kun je het filter zo schuiven dat alleen de lucht donkerder wordt gemaakt, waarbij het licht van de voorgrond gelijk blijft. Op deze manier verklein je het contrastverschil zodat de camera wel de volledige scène kan registeren.

Om dit mogelijk te maken komen de filters in verschillende sterktes en kun je ze ook op elkaar stapelen om het contrastverschil nog verder terug te brengen. Je kunt het filter ook ‘misbruiken’ om een donkere wolkenlucht extra aan te zetten en de lucht nog dreigender te maken.

Een polarisatiefilter legt extra nadruk op de wolken en maakt de kleuren feller

Een ander goed hulpmiddel voor wolkenluchten is een polarisatiefilter. Dit filter buigt lichtstralen om (je hebt wel de zon nodig, op een volledig bewolkte dag heeft het filter voor de wolkenlucht geen effect) waardoor je de blauwe lucht een stuk donkerder kunt maken. Het contrastverschil tussen de wolken en de lucht neemt hierdoor toe, waardoor de wolken veel sterker aftekenen op de foto. Door aan het filter te draaien kun je de sterkte van het effect bepalen, het filter is het meest effectief als de zon links of rechts van de camera aan de hemel staat.

Landschapsfotografie bestaat voor een groot deel uit wachten op de ideale omstandigheden. Heb je als landschapsfotograaf een stek en compositie gevonden, dan is het vaak wachten op de ideale omstandigheden. Dit heeft meestal te maken met wolken, wachten totdat de zon net even door het wolkendek komt of wachten tot die ene wolk op de juiste plek het beeld binnen komt.

Het komt neer op een gezonde dosis geluk, maar dit geluk kun je ook afdwingen door goed de weersverwachting in de gaten te houden en op de juiste tijd naar de juiste plek te gaan. Het zou ook helemaal niet zo uitdagend zijn als je precies zou weten wat je gaat krijgen van het weer.