Lange sluitertijden met ND Filters

Als je een foto maakt leg je een fractie van een seconde vast. Dat is wat fotografie zo magisch maakt, je legt iets vast wat er slechts een fractie van een seconde is, haast onzichtbaar voor het oog. Maar soms wil je een langere periode in een foto laten zien, bijvoorbeeld om beweging te suggereren, met een lange sluitertijd. De omstandigheden lenen zich hier echter niet altijd voor.

Neutral Density filters kun je gebruiken om licht tegen te houden en hierdoor de sluitertijd te vertragen. Hierdoor kun je allerlei creatieve effecten bereiken met beweging in wolken, mistig zacht water, etc. Maar een ND filter kan ook helpen om op een zonnige dag toch met een wijd open diafragma (een laag f-getal) te kunnen fotograferen en zo een beperkte scherptediepte te krijgen. Deze effecten zijn lastig na te bootsen in een digitale donkere kamer.

De foto’s in dit artikel zijn genomen op Isle of Eigg tijdens een recente
vakantie in Schotland, in vrijwel alle gevallen zijn 1 of 2 stops ND Grads gebruikt
– Canon EOS 5D, 30s op f/10, ISO 100, 17mm

Net als met het Neutral Density Graduated (ND Grad) filter worden ND filters voornamelijk gebruikt in landschapsfotografie. Door een ND filter voor de lens van de camera te plaatsen zet je als het ware een zonnebril voor de lens. Er valt minder licht op de lens waardoor de sluitertijd langer moet zijn om een correcte belichting van de foto te krijgen. Hierdoor kun je – waar je normaal een fractie van een seconde laat zien in een foto – de sluitertijd zo rekken dat je beweging in de foto kunt laten zien en effecten krijgen die je met het menselijk oog nooit kunt waarnemen.

Toepassingsmogelijkheden van het filter zijn onder andere het veranderen van water in een mistachtig effect, waardoor je rust in een foto kunt creëren waar je anders onrustig bewegende golven zou zien. Op het moment dat er een bepaalde herhalende beweging in het water zit, bijvoorbeeld een waterstroom met wat schuim of herfstbladeren die om een bepaalde rots heen draaien, kun je deze beweging met een langzamere sluitertijd voren brengen en zo extra compositielijnen in de foto toevoegen die het oog door de foto kunnen leiden.

Zijn er snel bewegende wolken in de lucht, dan kun je dit met een normale sluitertijd vaak niet laten zien, maar door voor een langere sluitertijd te kiezen met een ND filter kun je deze beweging juist wel laten zien. Zeker als de wolken recht over je heen komen kun je door een langere sluitertijd lijnen in de lucht laten zien die naar het onderwerp gaan, ook weer handig om het oog verder de foto in te leiden.

Sterkte

Hoe sterk het benodigde filter moet zijn hangt onder andere af van de snelheid van de beweging die je wilt laten zien. Het gaat er om de sluitertijd lang genoeg te maken dat je één of meerdere keren dezelfde beweging in de foto kunt opnemen zodat je de beweging kunt laten zien. In het begin komt het er op aan om de compositie gewoon uit te proberen met verschillende filters, maar op den duur kun je vooraf ook meestal wel inschatten welk filter je nodig hebt.

Door een langere sluitertijd komt de beweging in de golven mooi uit op de foto
– Canon EOS 5D, 4s op f/18, ISO 100, 24mm, 0.9ND filter (drie stops)

De meestgebruikte filters komen in sterktes van 1 tot en met 3 stops. Een ‘stop‘ is een stap in de instellingen op de camera. Dit geldt voor het diafragma, de sluitertijd en de ISO waarden. Bijvoorbeeld het wijzigen van het diafragma van f/1.4 naar f/2 is één stop, van f/2 naar f/2.8 is ook weer één stop, van f/2.8 naar f/4 ook weer, etc. Elke stop betekent een verdubbeling of halvering van het licht, afhankelijk of je het diafragma verder opent of juist sluit.

Hetzelfde geldt ook voor de ND Filters, hoewel elk filter maar één sterkte heeft. Als je dus inschat dat je met drie stops sluitertijd vertraging de sluitertijd langzaam genoeg kunt krijgen plaats je een filter dat drie stops licht tegenhoudt of een combinatie van filters waarbij je dat totaal haalt.

Over het algemeen zal de camera nog scherp kunnen stellen en het licht meten, zo lang het niet te donker wordt, en kun je zonder te rekenen het filter plaatsen en gebruiken. Op een bepaald moment zou het echter kunnen dat de sluitertijd boven de 30 seconden komt. Je kan dan eventueel het filter verwijderen of je kunt zelf doorrekenen welke sluitertijd er dan benodigd is door het aantal stops te tellen en de sluitertijd te verdubbelen of te halveren.

Lange sluitertijden met de Big Stopper – Canon EOS 5D,
52s op f/10, ISO 100, 28mm, ND3 (10 stops)

Big Stopper

Een extreme vorm van het ND filter is de nieuwe Big Stopper van Lee. Dit is een ND3 filter dat 10 stops(!) licht tegenhoudt. Dit is zo extreem dat je niet de compositie in de camera kunt maken met het filter op zijn plek. Eerst maak je de compositie met de camera en meet je de belichting – met eventueel een ND Grad filter al op zijn plek – en vervolgens plaats je het filter het dichtst bij de camera in de houder, voorzichtig zodat het ND Grad filter niet verschuift.

Aangezien je door de zoeker niets ziet is het ook onmogelijk voor de camera om autofocus te gebruiken en het licht te meten. Hierom moet je vooraf de focus instellen en vervolgens de lens op handmatig zetten (of zelf al handmatig de focus instellen) en een rekensommetje loslaten om de benodigde sluitertijd te achterhalen. Gelukkig heeft Lee een kaartje bij het filter bijgevoegd waarmee je de benodigde sluitertijd kunt aflezen aan de hand van de gemeten sluitertijd. Dit getal is een indicatie, het filter is vrijwel nooit precies 10 stops, er kan een afwijking tot 1 stop negatief of positief in het filter zitten.

De Big Stopper in actie – Canon EOS 5D, 51s op f/11,
ISO 100, 24mm, Lee ND3 Big Stopper (10 stops)

Het licht met 10 stops reduceren betekent dat de sluitertijd veel langer open moet blijven staan om genoeg licht op de sensor te laten vallen. Een sluitertijd van 1/250s wordt met het filter op zijn plek een sluitertijd van 4 seconden, een sluitertijd van 1/30s wordt een sluitertijd van 33 seconden. Over het algemeen werk je bij het fotograferen van landschappen met een dicht diafragma (f/16-22), de sluitertijd loopt dan al snel richting de minuten.

Een handig hulpmiddel voor het omrekenen van de benodigde sluitertijd voor de iPhone is het programma NDCalc. Dit programma bestaat uit twee kolommen, een kolom waar je de gemeten sluitertijd ingeeft en aan de hand waarvan je de benodigde sluitertijd kunt aflezen. Het programma heeft ook een timer waarmee je kunt laten aftellen totdat de benodigde sluitertijd is bereikt. Is de sluiter te kort open, dan zul je zien dat er maar delen van de foto zijn belicht en andere delen nog zwart zijn. Elke seconde langer openen zorgt er voor dat de foto verder intekent, maar houd je de sluitertijd te lang open, dan verlies je details en raken delen overbelicht.

Een goed idee van de benodigde sluitertijd is dus belangrijk. Gelukkig kun je bij digitale fotografie ook het histogram bekijken en kun je een inschatting maken of je de juiste belichting hebt gekregen of dat je een nog langere sluitertijd moet instellen.

Statief

Langere sluitertijden betekenen dat je vrijwel altijd gebruik moet gaan maken van een statief. Zodra de sluitertijd onder de 1/30s komt is dit in de hand bijna niet meer scherp te houden, gebruik je daarnaast een telelens, dan zal de sluitertijd nog sneller moeten zijn, het ezelsbruggetje is 1/focale lengte, dus bij op 200mm een minimale sluitertijd van 1/200s, op 85 een minimale sluitertijd van 1/85s, etc. Houd er hierbij ook rekening mee dat je vaak met een redelijk klein diafragma (hoog f-getal) fotografeert als je landschappen fotografeert en het wordt al snel een onhoudbare situatie. Gebruik maken van een camera met een crop-sensor (kleiner dan 35mm) maakt dat je de sluitertijd nog eens x1.5 of x1.6 moet vermenigvuldigen.

De golf raakt het statief waardoor de foto bewogen is, maar in dit geval voegt het juist extra dynamiek aan de foto toe – Canon EOS 5D, 3.2s op f/22, ISO 100, 35mm, ND0.9 (2 stops)

Het is belangrijk te investeren in een goed statief met een goede statiefkop zodat de camera niet gaat zakken onder het gewicht van de lens en zo bewogen foto’s oplevert. De combinatie statief en balhoofd kan soms de prijs van de camera overstijgen, maar je hebt er dan ook vele jaren plezier van. Ikzelf heb gekozen voor een carbon statief van het merk Feisol met een balhoofd van Kirk en een L-bracket voor mijn Canon EOS 5D om de camera snel horizontaal en verticaal te kunnen plaatsen zonder steeds de poten en de kop te moeten bijstellen als de compositie is gewijzigd. Carbon is een lichter materiaal waardoor het eenvoudiger is het statief te dragen door moeilijk terrein of heuvel op, waardoor de kans weer groter is dat ik het statief ook daadwerkelijk meeneem. Andere goede merken zijn Gitzo en Manfrotto.

Over het algemeen is het zo bij statieven dat goedkoop duurkoop is. De gemiddelde fotograaf koopt in zijn leven drie statieven, een goedkoop statief gemaakt van een licht materiaal waardoor de camera al snel te veel beweegt, een beter statief van een paar honderd euro dat stabiel is, maar zwaar. En een echt goed statief met een goede balhoofd waarmee je jaren vooruit kunt. Uiteindelijk is het meteen kiezen voor een goed statief goedkoper dan drie statieven kopen, maar soms is het ook nodig te weten wat je niet wilt voordat je een goede keuze kunt maken voor iets waar je jaren mee vooruit kunt. En voor hetzelfde geld trekt landschapsfotografie je toch niet zo.

Als je fotografeert op statief, schakel dan de beeldstabilisatie van de lens of camera uit. Sommige systemen kunnen er niet goed mee omgaan als het beeld perfect stil staat en gaan dan juist beweging veroorzaken. Schakel ook de functie in om de spiegel bij de eerste keer indrukken op te klappen en pas bij de tweede keer indrukken de foto te laten nemen en neer te klappen (mirror lockup). Zorg er voor dat er tussen het moment dat de spiegel opklapt en de spiegel weer neerklapt een seconde of drie/vier zit zodat de camera helemaal stil komt te staan voordat de foto wordt genomen.

Met langere sluitertijden maak je van een duidelijke scène een abstract schilderij
– Canon EOS 5D, 5s op f/1, ISO 100, 80mm, ND0.6 (1 stop)

Om een langere sluitertijd te kunnen bereiken moet je je camera in de Bulb stand instellen. Je bepaalt dan helemaal zelf de sluitertijd, de camera stopt niet vanzelf. Meestal is er op de camera een teller zichtbaar om je te helpen de tijd in te schatten, het voelt vaak langer dan het daadwerkelijk in tijd is. Een handig hulpmiddel is een afstandsbediening, zodat je geen beweging veroorzaakt bij het indrukken van de sluiterknop. Daarnaast kun je daarmee de sluiterknop vaak vastklemmen zodat je geen kramp krijgt van het minutenlang indrukken.

Waait er wind, probeer dan met je lichaam de camera en het statief af te schermen van de wind, zodat er geen extra beweging ontstaat. Sommige statieven hebben ook een haakje waaraan je gewicht kunt hangen om het statief stabiel te houden.

Houd er bij lange sluitertijden rekening mee dat de batterij in je camera minder lang mee zal gaan. De gehele looptijd is de sensor namelijk actief. Zorg voor een extra accu als je heel veel met lange sluitertijden wilt fotograferen in een sessie.

Filterhouder

Een ND filter komt in verschillende vormen. Zo heb je filters die je op je lens kunt draaien, zoals je dit ook met een polarisatie- of UV filter zou doen. Nadeel hiervan is dat het filter verwijderen, om bijvoorbeeld te wisselen naar een sterker filter, veel werk is. Daarnaast kun je ook niet eenvoudig andere filters er bij gebruiken, soms kunnen ze fysiek niet worden gemonteerd of de schaduw van de filters wordt te zien in de hoeken van de lens (vignetting).

Een oplossing daarvoor is investeren in een filterhouder van een merk zoals Cokin of Lee. In deze houder kunnen 2 of meer filters worden geplaatst, de houder houdt ze stevig vast zodat je de camera kunt gebruiken met beide handen of op een statief zonder dat de filters er af vallen. Daarnaast heb je de mogelijkheid met filters te schuiven, handig als je bijvoorbeeld gebruik maakt van een ND Grad filter waarbij het belangrijk is dat de scheidslijn in het filter op de horizon terecht komt.

Illustreer beweging met een ND Filter
– Canon EOS 5D, 4s op f/22, ISO 100, 24mm, ND0.9 (2 stops)

Cokin, B+W, Singh Ray en Lee maken filters van 100x100mm die de lensopening van de vrijwel alle crop- en full frame lenzen afdekken. Belangrijk bij het gebruik van meerdere filters is dat je rekening houdt met de volgorde van de filters. Plaats het dichtst bij de camera het ND filter. Zeker met een Big Stopper filter is het belangrijk dat er zo min mogelijk licht op andere manieren dan via de lensopening op de sensor valt. Plaats vervolgens eventueel een ND Grad filter en als laatste eventueel een polarisatiefilter.

Ik heb zelf gekozen voor het filtersysteem van Lee vanwege de beeldkwaliteit. Lee filters geven geen kleurzweem aan de foto, waar Cokin of goedkopere filters dit soms wel doen. Elk filter wordt met de hand gemaakt, waardoor ze niet tot de goedkoopste behoren. Een Lee ND filter kost vaak rond de € 130 per filter. Ik beschik op dit moment over Lee ProGlass filters, die zoals de naam al zegt, volledig bestaan uit glas. Hiermee zijn ze zwaarder dan de ‘resin’ (plastic) graduated filters en gevoeliger voor beschadigingen. Je wilt zo’n filter echt niet laten vallen, zeker niet op een harde ondergrond.

Het mooie van de ND Filters vind ik het verrassingseffect dat je krijgt als je het eindresultaat bekijkt. Dit kan een aangename verrassing zijn als je het beoogde effect krijgt, maar kan ook juist een effect geven dat je nooit had ingeschat. Zeker als er beweging in de foto – beweging van wolken of golven die op het strand slaan – zit kan elke nieuwe foto weer een ander effect te zien geven. In plaats van een fractie van een seconde leg je een tijdspanne vast.

Wil je zelf eens een poging wagen met verschillende filters, Lee heeft een relatief voordelige startkit met een filterhouder en twee filters (een 2 stops harde ND Grad en een 2 stops ND filter) waarmee je alvast een begin kunt maken. Het enige wat je nog extra nodig hebt is een ring voor de omvang van de lens/lenzen waarmee je de filters wilt gaan gebruiken.